رُز، گل سرخ، گل محمدی، گل سوری، یا وَرد،۱ سرده‌ای (رده‌ای) از تیرهٔ گل‌سرخ است که نزدیک به ۱۵۰ گونه دارد. جای اصلی رویش رز خودرو در نیمکرهٔ شمالی کرهٔ زمین است و تاکنون در نیمکرهٔ جنوبی رز خودرو دیده نشده‌است.۲ گل رز در بسیاری از بخش‌های ایران بخوبی می‌روید همچنین در اکثر بخش‌های خاورمیانه، اروپا و روسیه نیز به فراوانی یافت می‌شود. این گیاه برای مصارف صنعتی بیشتر در کشورهای بلغارستان، ترکیه و فرانسه کشت می‌شود. در سال ۱۹۷۹ پژوهشگران در انجمن جهانی رز توافق کردند تا رزها در سه گروهِ رزهای خودرو، رزهای باغی قدیمی و رزهای باغی جدید قرار گیرند همچنین رزهای انگلیسی نیز به مجموعه‌ای از گل‌های رز باغی قدیم و جدید گفته می‌شود که توسط پرورش دهندهٔ رز انگلیسی، دیوید اوستین بوجود آمده‌اند. تاکنون بیش از ۲۰٬۰۰۰ رقم رز نامگذاری شده‌است و هر ساله صدها نوع جدید نیز به این مجموعه افزوده می‌شود. رز به عنوان ملکهٔ گل‌ها آوازه دارد. پرورش رز تنها برای لذت بردن از زیبایی این گل نیست بلکه از این گل برای عطرسازی، فرآوری چای، مربا، لیکور و بسیاری مواد خوراکی دیگر استفاده می‌شود. عطر رز آرامش بخش سامانه عصبی است و در راحت به خواب رفتن انسان کارایی دارد و به همین سبب در عطردرمانی بکار برده می‌شود. اسانس رز گرانترین اسانس دنیا است و هر گرم آن معادل یک گرم طلا در بازار جهانی قیمت دارد. گل رز از نظر کثرت قرار گرفتن در جایگاه گل ملی مقام نخست را در میان همه گل‌ها دارد و در ۱۰ کشورِ ایران، آمریکا، انگلستان، ایتالیا، رومانی، عراق، عربستان سعودی، مراکش، لوکزامبورگ و بلغارستان به عنوان گل ملی انتخاب شده‌است.
ویژگی‌ها
رز دارای ۱۵۰ گونهٔ نیمه سبز یا برگریز، بصورت درختچهٔ چندساله و بالارونده‌است. این گیاه در طیف گسترده‌ای از جهان شامل قاره آسیا، اروپا، شمال آفریقا و آمریکای شمالی بطور طبیعی یافت می‌شود.۱۶
تصویری از نهنج رز. نهنج حاوی برچه‌هاست و هر برچه به خامهٔ بلندِ لوله مانندی منتهی شده‌است و کلاله در انتهای خامهٔ بلند قرار دارد.
به طور کلی یک گیاه رز دارای اجزای زیر است:
برگ: بصورت شانه‌ای هستند. طول برگ از ۲٫۵ سانتیمتر در رز مینیاتور تا ۱۸ سانتیمتر در انواع ایستاده، درختچه و بالارونده تغییر دارد. حاشیه برگچه‌ها اغلب دندانه‌دار است. هر برگ معمولاً شامل ۵ تا ۷ و گاهی تعداد بیشتری برگچهٔ تخم مرغی یا بیضی شکل است. در قاعدهٔ برگ گوشوارک‌ها وجود دارد.۱۷
خار: خار رز از نوع تیغ پوستی (پریکل)پ ۱۵ است. این نوع خار منشأ اپیدرمی دارد و با بافت آوندی ارتباط ندارد به همین سبب به آسانی می‌توان آن را با فشار بیک سمت، جدا نمود.
کاسبرگ: در مرحلهٔ غنچه از گلبرگ‌های به هم پیچیده محافظت می‌کنند اما ضمن رشد کردن گل، برمی‌گردند.
گلبرگ: بعد از شکفتن گل از گلبرگ‌ها بوی شیرینی ساطع می‌شود. این بوی خوش در جذب زنبور و دیگر حشرات بطرف گل و کمک این حشرات جهت لقاح مؤثر است. پس از اینکه عمل لقاح در گل انجام شد نهنج گل شروع به بزرگ شدن می‌کند و گلبرگ که دیگر خاصیتی برای گیاه ندارد، ریزش خود را آغاز می‌کند.
پرچم‌ها: اندام‌های نر گل هستند. هر پرچم دارای یک میلهٔ بلند و نازک منتهی به یک بساک بوده و بساک تولید کنندهٔ دانه‌های گرده به صورت پودر می‌باشد.
کلاله: در انتهای خامهٔ بلند گل قرار دارد.
تصویر میوهٔ گل رز یا رز هیپ. از رز هیپ برای تهیهٔ چای استفاده می‌شود.
نهنج یا گل‌بنه: همان تخمدان گیاه رز و محتوی تخمک‌هاست که توسط پوشش احاطه شده‌است. نهنج برچه‌های بسیاری را محصور کرده‌است. برچه قسمتی از مادگی است که محتوی تخمک است و از اتحاد برچه‌ها تخمدانی چند خانه بوجود آید. هر برچه دارای یک تخمک است. یک خامهٔ بلند نیز بین تخمک و کلاله قرار می‌گیرد. مجرای درون یک خامه راه عبور گرده تا رسیدن به تخمک است. دسته‌ای از خامه با هم از میان منفذ باریک میان گل عبور کرده و بعد گسترده می‌شوند و کلاله‌ها در معرض دید حشرات سرکشی کننده قرار می‌گیرند. سلول‌های نر که از دانه‌های گرده بوجود می‌آیند، تخمک‌ها را بارور نموده و تخمک‌های بارور تبدیل به دانه می‌گردند در همین زمان بارور شدن و تبدیل تخمک‌ها به دانه است که تخمدان نیز تبدیل به میوه می‌شود. میوهٔ گل رز یا رز هیپ تقریباً در تمامی گونه‌های رز یا انواع نیمه پرگلبرگ رز بوجود می‌آید. میوهٔ گل رز حاوی مقادیر زیادی ویتامین سی است.
میوهٔ گل رز: میوهٔ گل رز توسط پرندگان و یا دیگر جانوران خورده شده و سپس در مناطق دیگر توسط مدفوع این حیوانات دانهٔ گیاه پخش می‌شود.۱۸
انواع گل سرخ
در سال ۱۹۷۹ پژوهشگران در انجمن جهانی رز توافق کردند تا رزها در سه گروهِ رزهای خودرو، رزهای باغی قدیمی و رزهای باغی جدید قرار گیرند.۱۹
رزهای خودرو
نوشتار اصلی: گونه‌های رز
رزهای خودرو نمونه‌هایی هستند که از میلیون‌ها سال قبل بر روی کره زمین وجود داشته‌اند و رشد و نمو می‌کنند و محققین و سیاحان، آنها را به واسطه سفرها و جستجوهای‌شان کشف و معرفی کرده‌اند. تمامی رزهای خودرو گل‌هایشان ۵ گلبرگ دارد و تقریباً اکثر آنها تنها در فصل بهار گلدهی دارند. در جهان در حدود ۱۵۰ گونه رز خودرو شناسایی شده‌است که از این میان تنها ۱۰ گونه برای ساخت رقم‌های رز استفاده شده‌است. این ۱۰ گونه عبارتند از:۲۰
گالیکا یا رز فرانسوی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رز گالیکا قدیم‌ترین رزی است که از دوران باستان در اروپا جهت عطرسازی کشت می‌شده‌است. در حدود ۱۲ سده پیش از میلاد این گل در ایران باستان جهت استفاده در مراسم مذهبی کشت می‌شده‌است. از ۴–۳ سده پیش از میلاد در آسیای صغیر و یونان کشت می‌شده‌است و از آنجا به روم صادر شده‌است. از سده ۱۳ میلادی تا کنون در منطقهٔ پروانس آلپ-کوت دازور بطور وسیع به هدف عطرسازی کشت می‌شود. امروزه بعد از گذشت ۶۰۰ سال، این منطقه به یکی از مراکز مهمِ تهیهٔ عطر تبدیل شده‌است.۲۱
گل محمدی یا گُل گُلاب، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. بر اساس زمان گلدهی به دو نوع تابستانی و پاییزی تقسیم می‌شود. در حال حاضر نوع تابستانی آن در کشورهای ترکیه و بلغارستان بطور وسیعی به هدف عطرسازی کشت می‌شود.
رز آلبا، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رنگ آن سفید است.
سنتیفولیا یا رز کلمی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست.
نسترن زرد، خاستگاه آن کشورهای ایران و عراق است. این نوع رز والد رزهای زرد رنگ امروزی است.
رز ماسک، خاستگاه آن خاورمیانه است.
رز چینی، خاستگاه آن چین است. رزهای امروزی خاصیت چهار فصل شکوفا شدن را اکثراً از رز چینی به ارث برده‌اند.
رز گیگانتی، خاستگاه آن چین است. عطری به مانند چای دارد. محور غنچه بالاست و شکل گلبرگ‌ها شمشیری است.
رز خوشه‌ای، خاستگاه آن ژاپن است. این گونه والد رزهای خوشه‌ای است.۲۲
رز لوسیا، خاستگاه آن ژاپن است. ویژگی مهم آن خاصیت پخش شدن آن بر روی زمین است. رز لوسیا به همراه رز خوشه‌ای، والد رزهای بالارونده در اروپا به شمار می‌آید.۲۳
رزهای باغی قدیمی
رز سنتیفولیا یکی از انواع رزهای باغی قدیمی است. این تصویر توسط پیر جوزف ردوته کشیده شده‌است. پیر جوزف ردوته به عنوان «رافائل گل‌ها» شهرت دارد.
نوشتار اصلی: رزهای پرورشی § رزهای باغی قدیمی
رزهای باغی قدیمی به تمامی رزهایی اطلاق می‌شوند که به طور کل تا قبل از پیدایش اولین رز جدید یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷ پرورش می‌یافتند.۲۴ از خصوصیات مهم رزهای باغی قدیمی، گردی و زیاد بودن تعداد گلبرگ‌هاست. اشکال گل بصورت جامی شکل و یا رُزت ربعی است. شاخه‌های آنان خاصیت انحناپذیری دارد. در صورتیکه از گل محمدی و یا گالیکا منشأ گرفته باشند، پر عطر هستند. زمان گلدهی بیشتر رزهای باغی قدیمی تنها در فصل بهار است.۲۵
اگرچه رزهای قدیمی از لحاظ عطر غنی‌تر از رزهای جدید باغی هستند اما به علت محدودیت رنگ گل‌ها و همچنین کوتاهی دمگل و در نتیجه عدم امکان تهیه شاخه گل بریده، هیچگاه از نظر محبوبیت به پای رزهای مدرن و جدید باغی نرسیده‌اند. در برخی از منابع رزهای قدیمی بطورکلی در ۴ گروه مختلف تقسیم‌بندی شده‌اند. این ۴ گروه عبارتند از:۲۶
گروه اول، رزهای ایرانی است که خود شامل دو نوع است:
گل گلابپ ۱۶ یا گل محمدی:بویژه به سبب بوی خوش آن شهرت دارد. بجز چند نوع معدود که در پاییز گلدهی دارند، فصل گلدهی اکثر انواع آن در بهار است.۲۷
رز گالیکا:پ ۱۷ویژگی آن بزرگ بودن قطر گل آن است. بیشتر به رنگ قرمز تا صورتی پررنگ است و عطر خوبی دارد. این رز از غرب آسیا به اروپا برده شده و در حوالی پاریس برای به مصرف رسیدن در صنعت عطرسازی کشت می‌شد، به همین علت رز فرانسوی نیز خوانده می‌شود.
گروه دوم، رزهای اروپایی شامل سه نوع است:
رز آلبا:پ ۱۸رنگ گل مایل به سفید است و عطر ملایمی دارد. گلبرگ‌ها گرد هستند و به ترتیبی منظم پشت سرهم ردیف شده‌اند. در ساقه یا خار وجود ندارد یا بسیار اندک است. تنها در فصل بهار گلدهی دارد.
رز سنتیفولیا:پ ۱۹ به معنی گل صدبرگ است. به رز کلمی نیز شهرت دارد. این نامگذاری به سبب زیاد بودن تعداد گلبرگ‌های آن است. عطر آن بسیار مطبوع است و در حال حاضر در فرانسه و موناکو به منظور استفاده در صنعت عطر کشت می‌شود. زمان گلدهی تنها در یک فصل و در بهار است.
رز موس:پ ۲۰موس به معنای خار است. این نامگذاری به این علت است که روی غنچه و یا ساقه‌ای که به گل متصل است با خارهای بسیار کوچک کرک مانند کاملاً پوشیده می‌شود.
گروه سوم، رزهای چینی شامل ۲ نوع است.
رز چینی:پ ۲۱خاستگاه این رز کشور چین است. ویژگی آن چهار فصل بودن گلدهی آن است.
رز چای:پ ۲۲از ترکیب رز چینی و رز گیگانتی بوجود آمده‌است. همان‌طور که از نامش برمی‌آید عطری به مانند بوی چای دارد.۲۸
گروه چهارم، ترکیبی از رزهای غرب و شرق جهان هستند. در قرن ۱۹–۱۸ رزهای خودرو و رزهای باغی قدیمی چین و نوعی رز خودروی ژاپنی به نام رز خوشه‌ای به اروپا وارد شدند و با ترکیب با رزهایی که از قبل در این مناطق وجود داشتند انواع تازه‌ای از رز بوجود آمد. از خصوصیات این گروه جدید این بود که یکی از والدهای این نوع را رزهای چینی تشکیل می‌داد، رزهای چینی خاصیت چهار فصل بودن را دارا هستند و به همین سبب رزهایی پا به عرصه گذاشتند که خاصیت چهار فصل بودن یا تکرار گلدهی را دارا بودند. برخی از انواع گروه چهارم عبارتند از:
رز دورگه پرپچوال:پ ۲۳خاصیت تکرار گلدهی را دارد اما زمان گلدهی چهار فصل نیست. برخی از انواع آن هم فقط یک فصل گلدهی دارند.
رز بوربون:پ ۲۴به نظر می‌رسد که از ترکیب طبیعی گل گلاب و رز چینی بوجود آمده باشد. زمان گلدهی بیشتر انواع اوایل تابستان و ماه ژوئیه است.
رز اگلندتریا:پ ۲۵ ویژگی آن معطر بودن برگ آن است.۲۹
رز پورتلند:پ ۲۶به نظر می‌رسد که از ترکیب گل گلاب پاییزی و یکی از انواع رز چینی بوجود آمده باشد.۳۰
رزهای باغی جدید
رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷ بوجود آمد و به عنوان اولین رز دورگه چای و همچنین اولین نوع از رزهای باغی مدرن شناخته می‌شود. از خصوصیات آن بزرگی گل و چهار فصل بودن است.
نوشتار اصلی: رزهای پرورشی § رزهای باغی جدید
رزهای باغی جدید به مجموعهٔ رزهایی اطلاق می‌شوند که از زمان پیدایش اولین رز جدید یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷، به بعد ایجاد شده‌اند.۳۱ رز لا فرانس از پیوند رز چای و رز دورگه پرپچوال بوجود آمده‌است و هم خصوصیات چهار فصل بودن، شکل و رنگ رزهای چای و هم مقاوم بودن به سرما و بیماری که از ویژگی‌های رزهای دورگهٔ پرپچوال است را در خود جمع کرده‌است.۳۲ رزهای باغی جدید رنگ‌های بسیار متنوعی دارند که به همراه ارتفاع مناسب دمگل جهت تهیهٔ شاخه گل بریده بسیار مناسب هستند. رزهای باغی جدید معمولاً به گروه‌های زیر تقسیم می‌شود:
رز دورگه چای،پ ۲۷ چهار فصل است. در بین گل‌های باغی جدید دارای بزرگترین اندازهٔ گل و بوته است. ارتفاع بوته بین ۱ تا ۱٫۶ متر است. معمولاً در هر ساقه تنها یک گل شکفته می‌شود.
فلوریبوندا،پ ۲۸ چهار فصل است. اندازه گل متوسط است و ممکن است کمی به یک طرف خم شود.
رز مینیاتور،پ ۲۹ فصل گلدهی چهار فصل است. گل‌های کوچکی به قطر ۲٫۵–۲ سانتیمتر دارد. ارتفاع بوته بین ۱۵ تا ۵۰ سانتیمتر است.
رز بالارونده،پ ۳۰ برای پوشاندن دیوارهای کوتاه یا آرج گل بکار می‌رود. برخی از انواع آن تنها در یک فصل و برخی انواع آن چهار فصل گلدهی دارند.
درختچه یا درختچه جدید،پ ۳۱ این رز نیمه بالارونده است و شاخه‌های گل آن مانند کمان بطرف پایین خم می‌شوند.۳۳۳۴
رزهای انگلیسی
نخستین رز انگلیسی بنام رز کنستانس اسپرای
رزهای انگلیسی به مجموعه‌ای از گل‌های رز گفته می‌شود که توسط پرورش دهندهٔ رزِ انگلیسی، دیوید اوستین بوجود آمده‌اند.۳۵ رزهای انگلیسی از تلاقی و آمیزش بین بعضی از انواع رزهای قدیمی و دورگه‌های جدید رز چای و رزهای فلوریبوندا ایجاد شده‌اند و بهمین خاطر ترکیبی از ویژگی‌های عطر و بو و ظاهر رزهای قدیم و توانایی و استعداد تکرار گلدهی در سرتاسر فصلِ رزهای جدید را دارا شده‌اند.۳۶ دیوید اوستین هدف خود را در مورد بوجود آوردن رزهای انگلیسی به این صورت بیان کرده‌است، «می‌خواهم رزهای ممتازی را بوجود بیاورم که زیبایی و انحناپذیری شاخه و معطری رزهای باغی قدیمی و چهارفصلی و تنوع رنگ گل رزهای باغی جدید را یکجا در خود داشته باشند.» نخستین رز از نوع رزهای انگلیسی رز کنستانس اسپرای نامیده شد و در سال ۱۹۶۱ بوجود آمد. رز کنستانس اسپرای تنها در یک فصل قدرت گلدهی داشت. نخستین رزهای چهار فصل انگلیسی رز گراهام توماس و رز ماری بودند که در سال ۱۹۸۳ به دنیا معرفی شدند و مورد توجه جهانیان قرار گرفتند. از سال ۲۰۰۰ رزهای انگلیسی بوجود آمده از نظر مقاومت به بیماری پیشرفت چشمگیری داشته‌اند.۳۷
رقم‌های رز
تاکنون بیش از ۲۰٬۰۰۰ رقم رز نامگذاری شده‌است و هر ساله صدها نوع جدید نیز به این مجموعه اضافه می‌شود.۳۸
انواع رز بر اساس ویژگی‌های ظاهری
تصویر مشخصات تقسیمات توضیحات، نوع نمونه
شکل بوته Rosales - Rosa cultivars 7 - 2011.07.11.jpg ایستاده
برافراشته به نوعی گفته می‌شود که
هر شاخهٔ نو تا حد معینی به رشد خود ادامه داده
و سپس در انتهای شاخه گل شکفته شده
و پس از آنکه گل به شکل میوه درآمد،
رشد شاخه متوقف می‌شود.
در نوع برافراشته بوته توانایی ایستادگی بدون داشتن
هر گونه تکیه‌گاه را دارد.
انواع رز دورگه چای، رز مینیاتور، فلوریبوندا.۳۹
درختچه نیمه‌رونده
درختچه شاخه تا حدی از ساقه بالارفته ولی انتهای سرشاخه بصورت مورب
درآمده بطرف پایین خم می‌شود.
Rose espalier Niedernhall.JPG
Roseraie val-de-marne1.jpg
Rosa 'Nevada'.jpg رونده رز رونده به انواعی گفته می‌شود که در انتهای
شاخه ممکن است گل شکفته نشود
و رشد شاخه به همین سبب متوقف نشده
و درازای یک شاخه حتی ممکن است به ۲۰ متر هم برسد.
نوع رونده به ۳ گروه تقسیم می‌شود.
۱. رز بالارونده نمی‌تواند با کمک ساقهٔ خودشان بالا برود
و حتماً نیاز به یک تکیه‌گاه دارد تا به سمت بالا حرکت کند.
از این رز برای پوشش نرده‌ها و دیوارها استفاده می‌شود.
نوع نمونه رز آلبریک بار بیر
۲. رز پریشان شاخه‌های آن نرم‌تر از نوع بالارونده است و
بدون استفاده از تکیه‌گاه طرز قرار گرفتن شاخه‌ها نسبت
به ساقهٔ اصلی به مانند پرانتز قوس‌دار است.
۳. رز پریشانِ خزنده شاخه‌های نرم‌تر و ظریف‌تری نسبت به
نوع پریشان دارد و شاخه‌ها قدرت بالا رفتن از ساقهٔ اصلی را
نداشته در سطح زمین پخش می‌شوند.۴۰
تعداد گلبرگ Rosa rubiginosa 1.jpg تک ردیفه ۵ گلبرگ دارد. نوع نمونه نسترن
Open arms.JPG نیمه پُر گلبرگ بین ۲۰–۶ گلبرگ دارد.
Rose, Jubile du Prince de Monaco 2000.jpg پُر گلبرگ بیش از ۲۰ گلبرگ دارد.
شکل گلبرگ رز پرنسس مارگارت لبه شمشیری لبه گلبرگ به صورت سه گوش درآمده‌است.
نوع نمونه رز گیگانتی
Rosa 'Betty Boop'.jpg گرد لبهٔ گلبرگ سه گوش نیست و مورب است.
RosaGioiaClimbing01.JPG موج‌دار سراسر یک گلبرگ موج‌دار است.
طرز بازشدن گل Rosa grand amore.jpg محور غنچه بالا گلبرگ‌ها به دور هم پیچیده شده‌اند
و قسمت مرکز گل برآمده‌تر از دیگر قسمت‌های گل است.
نوع نمونه انواع رزهای دورگهٔ چای
Rosa 'Louis Odier'.jpg فنجانی شکل تمامی گلبرگ‌ها به طرف داخل گل تمایل دارند
و قسمت مرکزی گل برآمده نیست. رز نمونه رز آبراهام داربی
رز جین آستن رُزت گلبرگ‌ها هر چه به مرکز گل نزدیک‌تر باشند
اندازه‌شان کوچکتر است.
در انواع رزهای قدیمی زیاد دیده می‌شود.
نوع نمونه رز جین آستن
رز قصر گلامیس رُزت ربعی یکی از انواع رزت است که
در آن گلبرگ‌های یک گل به چهار قسمت تقسیم می‌شوند.
نوع نمونه رز قصر گلامیس
Rosa 'Dainty Bess' 1925.jpg مسطح تعداد گلبرگ‌ها کم‌است.
گلبرگ‌ها مسطح هستند و پرچم در معرض دیداست.
رز نمونه رز کوکتل
Miniature rose from Lalbagh Flowershow - August 2012 4746.JPG کروی یا نیمه کروی گلبرگ‌ها کوچک و باریک و درهم فشرده هستند.
لبه‌های گلبرگ به عقب برگشته و
گلبرگ به صورت کروی یا نیمه کروی به نظر می‌آید.
در انواع مینیاتور زیاد دیده می‌شود.
۴۱
مصارف
پرورش رز تنها برای لذت بردن از زیبایی این گل نیست بلکه از این گل برای عطرسازی تهیهٔ چای، مربا، لیکور و بسیاری مواد خوراکی دیگر استفاده می‌شود. عطر رز آرامش‌بخش سیستم عصبی است و در راحت به خواب رفتن انسان تأثیر دارد و به همین سبب در عطردرمانیپ ۳۲ بکار برده می‌شود.۴۲
اسانس
روغن گل‌سرخ یا اسانس رزی که از گل‌گلاب گرفته شده‌است.
روغن گل‌سرخ یا اسانس رز چون گرانترین اسانس دنیا است، به عنوان ملکهٔ اسانس‌ها شهرت دارد. از هر ۱۰۰ کیلو گل رز تنها ۸–۳ گرم اسانس استخراج می‌شود. اسانس رز تحریک‌کنندهٔ جریان خون است. احساسات منفی مانند بدبینی، غم، حسادت و نفرت را تعدیل کرده باعث بوجود آمدن آرامش روانی می‌شود. مصرف آن در زنان باعث کم شدن سندرم پیش از قاعدگی شده همچنین در نظم و ثبات دادن به دورهٔ قاعدگی تأثیر دارد اما از آنجائیکه این اسانس تسریع کنندهٔ قاعدگی است بهتر از مصرف آن در بارداری خودداری شود. این ماده از طریق جذب از راه پوست از بوجود آمدن چین‌وچروک و همچنین لکه‌های پوستی جلوگیری کرده و همچنین التهاب پوست و جوش صورت را بهبود می‌بخشد. اسانس گل رز در دمای کم خاصیت جامد شدن را داراست و با گرمای دست دوباره به حالت مایع برمی گردد به همین سبب اگر ماده‌ای که به نام اسانس خریداری شده حتی در یخچال نیز به حالت جامد در نیاید به احتمال قوی اسانسی اصل و خالص نبوده و با مواد دیگر مخلوط شده‌است.۴۳ هر گرم اسانس گل رز بطور تقریبی معادل یک گرم طلا دربازار جهانی قیمت دارد.۴۴
گلاب
گلاب از نوعی رز به نام «گل‌سرخ محمدی» با نام علمی Rosa × damascena که به «طلای معطر» نیز شهرت دارد، تهیه می‌شود. تاریخ شروع ساخت گلاب در ایران مشخص نیست اما به دوران‌های بسیار کهن و پیش از حکمرانی پارسیان در ایران برمی‌گردد. طبق مدارکی که در کتابخانه ملی پاریس موجود است، در سال ۸۱۰ میلادی ایالت فارس سالیانه ۳۰٬۰۰۰ بطری گلاب به عنوان باج به خزانه‌داری بغداد پرداخت می‌کرده‌است. صنعت گلاب‌گیری در قرن دهم میلادی توسط اعراب به اروپا برده شد و نخستین کشوری که این صنعت در آن رواج یافت اسپانیا بود. تاریخ کشت گل سرخ محمدی در منطقهٔ قمصر کاشان سابقهٔ دیرینه دارد و از درون قبرهای قرن اول و دوم هجری در قمصر، گلاب‌پاش‌هایی گِلین به دست آمده‌است. در زمان ملکشاه سلجوقی یکی از اتابکان روم شرقی، تعدادی بوته گل‌سرخ محمدی را با خود از قمصر به شهر دمشق که در آن زمان «داماسکوس» خوانده می‌شد، برد و در این شهر پرورش داد. به همین علت نام علمی این گیاه رزا داماسنا نامگذاری شده‌است.۴۵
خوراک
طرز تهیه چای میوهٔ گل رز یا چای رز هیپ
در ایران گلبرگ‌های رز برای تهیهٔ مربای خانگی بکار می‌روند همچنین گلاب بطور معمول در برخی از خوراک‌های ایرانی به عنوان یکی از مواد داخل پلو و بخصوص در شیرینی‌جات و دسرهای ایرانی بکار برده می‌شود.۴۶ مسقطی، یخ‌دربهشت، فرنی، شله‌زرد، کاچی و حلوا از جمله دسرهای ایرانی هستند که گلاب یکی از مواد آن را تشکیل می‌دهد.۴۷ میوهٔ گل‌سرخ در طول جنگ جهانی دوم به عنوان منبعی برای تهیهٔ ویتامین سی مورد توجهٔ مردم انگلستان قرار گرفت و درست کردن شربت از میوهٔ گل‌سرخ در هنگام این جنگ در انگلستان رواج پیدا کرد. شربت میوهٔ گل‌سرخ علاوه بر اینکه ۲۰ برابر بیشتر از پرتقال حاوی ویتامین سی است دارای ویتامین آ نیز هست. چای گل‌سرخ به دو روش بکار بردن میوه و یا گلبرگ‌های خشک شده تهیهٔ می‌شود. در جنوب کشور چین استفاده از گلبرگ‌های خشک شده در تهیهٔ چای از دوران باستان رواج داشته‌است. یکی از سوغاتی‌های استان یون‌نان که در جنوب چین واقع شده، غنچه‌های خشک شدهٔ گل‌سرخ است که جهت درست کردن چای بفروش می‌رسد.۴۸
عطر
تصویری نقاشی شده در دههٔ ۱۸۷۰ از برداشت رز در دره رز در نزدیکی شهر کازانلاک در بلغارستان، این دره یکی از مراکز مهم تولید عطر گل رز در جهان است.
گل رز بر اساس عطر به ۷ گروه تقسیم می‌شود:
عطر گل‌گلاب قدیم: در رزهای باغی قدیمی و گونه‌های طبیعی رز زیاد یافت می‌شود. نوع نمونه رز یادگار مالمزون.پ ۳۳
عطر گل‌گلاب جدید: عطر آن نسبت به گل‌گلاب قدیم تندتر است. نوع نمونه رز پاپا میل‌لند.
عطر رز چای: عطر ملایمی به مانند چای و یا برگ چای دارد. نوع نمونه رز گاردن پارتی.
عطر رز چای کامل: عطری به مانند میوه‌هایی چون سیب، زردآلو و هلو دارد. نوع نمونه رز دبل دیلایت.
عطر رز آبی: بوی آن مخلوطی از عطر گل‌گلاب جدید و رز چای یا پوست لیمو است. نوع نمونه رز بلومون.
عطر رز تند:پ ۳۴ عطر آن مخلوطی از بوی گل‌گلاب قدیم و همچنین ماده عطردار دیگری بنام اوژنول است. عطر ویژهٔ میخک صدپر و میخک به سبب وجود اوژنول بوجود آمده‌است. نوع نمونه رز روگوزا و رز خوشه‌ای.۴۹
عطر مر:پ ۳۵ این نوع عطر در رزهای انگلیسی زیاد دیده می‌شود و عطری به مانند رازیانه دارد. نوع نمونه رز قصر گلامیس.۵۰۵۱
مرکز کشت رز در جهان جهت مصرف در عطرسازی به دو گروه بزرگ تقسیم می‌شود. یک گروه فرانسه و مراکش هستند که رز سنتیفولیا محصول عمدهٔ آنهاست و گروه دیگر را دو کشورِ ترکیه و بلغارستان تشکیل می‌دهند که بطور عمده گل‌گلاب و ارقام آن را جهت عطرسازی کشت می‌کنند.۵۲ در این میان بخصوص دره رز در بلغارستان به عنوان یکی از بزرگترین مناطق تولیدکنندهٔ گل رز و از مراکز عمدهٔ تولید اسانس و عطر گل رز شهرت جهانی دارد.۵۳
اثرات داروئی
گیاه گل رز به سبب اثرات آرام‌بخش، ضد تشنج و ضد درد از دیرباز در طب سنتی ایران و اکثر کشورها جایگاه خاصی داشته‌است. این گیاه با توجه به داشتن آلکالوییدها، فلاونوییدها و ترکیبات آلی همواره در جهت کاهش فشارهای عصبی، درمان افسردگی، بیخوابی مزمن، آرام‌بخشی، و ترمیم‌کنندگی پوست مورد استفاده قرار گرفته‌است. عصارهٔ گل رز از گلبرگ و کاسبرگ این گل استخراج می‌شود و از راه پوست و مخاط نیز قابل جذب است. عصارهٔ آن به رنگ زرد روشن با طعم کمی شیرین و عطری نافذ است و مواد عمده و مؤثر آن شامل ۳۰ تا ۴۰ درصد گرانیول و ۲۰ تا ۳۰ درصد لینانول، ۴۰ تا ۶۰ درصد سیترونلول است. این عصاره کاهش دهندهٔ فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک و تقویت کنندهٔ دستگاه عصبی پاراسمپاتیک است.۵۴
شاخه بریده
گل رز شاخه بریده
گل‌های شاخه بریدهٔ رز به ۴ دستهٔ اصلی تقسیم می‌شود:
رز شاخه بلند به رزهای بریدهٔ تک شاخه‌ای گفته می‌شود که طول ساقه بین ۹۰–۶۰ سانتیمتر و قطر گل انتهای شاخه بین ۱۰–۵ سانتیمتر است.
رز چای به رزهای بریدهٔ دورگهٔ چای گفته می‌شود که تک شاخه هستند و طول ساقه بین ۵۵–۴۰ سانتیمتر و قطر گل انتهای شاخه بین ۵–۳ سانتیمتر است.
رز سویت‌هارت یا رزهای مینیاتور کوچکتر از رزهای چای هستند. طول ساقه بین ۴۰–۲۰ سانتیمتر و قطر گل انتهای شاخه بین ۲٫۵–۱٫۵ سانتیمتر است.
رزهای اسپری رزهایی خوشه‌ای هستند و در روی یک شاخه ۵–۴ غنچه وجود دارد.۵۵
در حال حاضر گل رز یکی از محبوبترین گل‌های جهان است و از لحاظ میزان تولید در صدر قرار دارد. کشورهای عمدهٔ تولیدکننده رز عبارتند از: ایالات متحده آمریکا، هلند، انگلستان، کلمبیا، اکوادور، کنیا، آفریقای جنوبی و هندوستان.۵۶در سال ۱۳۹۱ خورشیدی بیشترین گل شاخه بریدهٔ صادراتی ایران گل رز بوده‌است و گل مریم و گلایول رتبه‌های دوم و سوم را به خود اختصاص داده‌اند.۵۷
تکثیر
محل مناسب برای کاشت جایی است که هوا در آن به خوبی جریان داشته باشد و هر روز بیش از ۵ ساعت در معرض نور خورشید باشد.۵۸ تکثیر رز از طریق کاشتن بذر، برش و قلمه‌گیری انجام می‌شود.۵۹
روش برش: زمان مناسب بین ماه خرداد تا شهریور پس از پایان گل دهی و ریختن گل‌هاست. طول مناسب هر یک قطعه برای برش ۱۵ سانتیمتر است و بهتر است در هر قطعه سه ردیف برگ وجود داشته باشد. شاخه‌های بریده‌شده برای اینکه به‌سهولت در خاک فرو بروند، نخست با کارد برش داده و نوک تیز می‌شوند. پایین‌ترین ردیف برگ قطع شده سپس برش‌ها در حدود یکساعت در آب خیسانده و به درون خاک منتقل می‌شوند.
روش پیوند
پیوند شاخه به رز: در این نوع پیوند یک شاخه رز انتخاب شده به درختی رز خودرویی که دارای ریشه است پیوند زده می‌شود و ساقهٔ درخت اصلی از بالای این پیوند قطع می‌شود.
پیوند جوانه به رز: در این روش ابتدا در پایین‌ترین قسمت ساقهٔ یک گیاه رز برشی به شکل حرف انگلیسی T با کارد ایجاد می‌شود بدین ترتیب که عرض برش در بالا ۷ میلیمتر و برش طولی آن ۲ سانتیمتر باشد. یک جوانه نیز به همراه قسمتی از پوست ساقه، از درخت پیونددهنده بریده می‌شود سپس این قسمت بریده شده در داخل همان ناحیهٔ برش داده شده در ساقهٔ درخت پیوندشونده قرار می‌گیرد و با نوار به هم متصل می‌شوند.۶۰
بیماری‌ها و آفت‌ها
نوشتار اصلی: آفت‌ها و بیماری‌های گل رز
گل رز از نظر آسیب دیدن در اثر بیماری و همچنین آفات بسیار مساعد است اما با فراهم کردن محیط مناسب و همچنین سمپاشی مناسب و زود هنگام می‌توان با این عوامل مقابله کرد.۶۱
بیماری‌ها
لکه سیاه رز
سفیدک پودری رز
برخی از انواع بیماری‌های شایع گل رز عبارتند از:
لکه سیاه رز: نوعی بیماری قارچی و یکی از رایج‌ترین بیماری‌های گل رز است. این بیماری ابتدا بصورت لکه‌های سیاه کوچک بر روی برگ نمایان می‌شود پس از مدتی اطراف این لکه‌های به رنگ زرد در آمده و سبب ریزش برگ می‌شود. برای جلوگیری از گسترش بیماری باید برگ‌های بیمار چیده شده و همچنین برگ‌های ریخته شده از زیر بوته نیز جمع‌آوری شوند.۶۲
سفیدک پودری رز: سفیدک پودری رز به همراه لکه سیاه رز به عنوان رایج‌ترین بیماری‌های گل رز شناخته می‌شوند. در اثر مبتلا شدن، برگ و سایر قسمت‌های گیاه با پوشش پودری سفید رنگی پوشانده می‌شود. در صورت بیماری شدید، گیاهان ممکن است کوتاه شده، و برگ‌ها پیچ خورده و سپس خشک شده بریزند. در موارد بسیار نادر ممکن است گیاه در نتیجه عفونت خشک شود.۶۳
زنگ رز: یک نوع بیماری قارچی است که در اثر آن دانه‌های نارنجی رنگی در پشت برگ‌ها ظاهر می‌شود و به مرور زمان به سیاه تغییر رنگ می‌دهد.۶۴
کپک خاکستری: در ابتدای بیماری بر روی گلبرگ لکه‌های قرمز رنگ پدیدار می‌شود سپس بر روی ساقه یا گل کپک خاکستری رنگی شروع به رشد می‌کند در آخر کپک به رنگ قهوه‌ای تغییر رنگ داده باعث پوسیدگی گل می‌شود.۶۵
گال طوقه: عامل بیماری در درون خاک وجود دارد و از طریق زخم ریشه وارد می‌شود.۶۶
آفت‌ها
شته گل‌سرخ
آفت‌ها را بر اساس نحوه تغذیه و اندام گیاهی مورد تغذیه به چهار گروه می‌توان تقسیم کرد:
۱. گروه آفات مکندهٔ شیریهٔ گیاهی: این گروه در قسمت بالا و زیر برگ و غنچه، ساقه و جوانه‌های گیاه فعالیت می‌کنند و هنگامی که تعداد آنها بسیار زیاد باشد با مکیدن شیرهٔ گیاه مانع از رشد گیاه خواهند شد. حشرهٔ نمونه، شته گل‌سرخ است که مهمترین آفت رز به شمار می‌آید.
۲. گروه آفات برگ‌خوار: حشرات این گروه در مرحلهٔ لاروی و بلوغ در روی برگ‌ها و جوانه‌ها خساراتی ایجاد می‌کنند. حشرهٔ نمونه، زنبور برگ‌خوار رز.
۳. گروه آفات گل‌خوار: در این گروه گونه‌های متفاوتی وجود دارد که با تغذیه از قسمت‌های مختلف گل باعث بدشکلی و کاهش کیفیت گل خواهند شد. حشرهٔ نمونه، سوسک سبز گل‌سرخ.
۴. گروه آفات چوبخوار: این گروه بر روی ساقه، ریشه و شاخه‌های گل رز فعال هستند. حشرهٔ نمونه، کرم سفید ریشه.۶۷
تاریخچه
سنگواره برگ رز
طبق نظریه‌ها رز در حدود ۷۰ میلیون سال قدمت دارد. قدیمی‌ترین سنگواره رز در حدود ۷۰–۳۵ میلیون سال قدمت دارد و در ایالت کلرادو در آمریکا کشف شده‌است.۶۸۶۹۷۰ کاشت رز در کشورهای خاورمیانه برای مصارف دارویی و همین‌طور به جهت مصرف عطر آغاز شد سپس کاشت آن در یونان و روم نیز گسترش یافت.۷۱
به نظر می‌رسد که در دوران لوئی چهاردهم تنها ۴ گروه رز قدیمی به نام‌های داماسک، گالیکا، آلبا و سنتیفولیا (رز کلمی) در اروپا موجود بوده‌است. در قرن هیجدهم در فرانسه نیز تحت تأثیر انگلستان باغبانی در بین طبقات اشراف رواج پیدا کرده بود. در این دوران کاشت رز جای گل سوسن و لاله را گرفته بود و رز بود که گلی اشرافی دانسته می‌شد. بخصوص در کشور فرانسه در زمان سلطنت ناپلئون بناپارت (۱۸۲۱–۱۷۶۹) تب علاقه به رز بالا گرفت. همسر او ژوزفین (۱۸۱۴–۱۷۶۳) علاقه بسیاری به جمع‌آوری گیاهان نادر و رز داشت. ژوزفین ابتدا ۲۵۰ نوع رز را از کشورهای گوناگون اروپایی و غیراروپایی مانند چین و ژاپن در باغ رز کاخ مالمزون جمع‌آوری کرد سپس او بهترین باغبانان و گیاه‌شناسان را در این باغ به کار گمارد و آنها در سال ۱۸۰۴ برای اولین بار موفق شدند توسط لقاح مصنوعی رقم‌های جدید رز را ایجاد کند. تعداد رقم‌های جدید ایجاد شده در این باغ در اواسط قرن نوزدهم از ۲۵۶۲ نوع فراتر رفت. او همچنین از نقاش معروف گیاهان پیر جوزف ردوته خواست گل‌های رز باغ مالمزون را جهت مصور ساختن اطلس رز به تصویر بکشد. به علت خدمات بسیار ژوزفین در رونق بخشیدن به کاشت و شناساندن گل رز به او لقب حافظ رز اهدا شده‌است.۷۲
اولین رز دورگه چای یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷ بوجود آمد و با وجود امتیازات فراوانی که داشت فاقد قدرت میوه‌دهندگی بود. اولین رز دورگهٔ چای که توانایی باروری و میوه‌دهندگی را داشت رز لیدی ماری فیتز ویلیام نام دارد. این رز در سال ۱۸۸۲ و در کشور انگلستان بوجود آمد.۷۳
تصویر نخستین رقم رز دورگهٔ چای زرد رنگ بنام رز آفتاب طلایی (رز سولیل دِ اور)
رز زرد رنگ از انواعی است که یافت نوع خودروی آن تنها به خاورمیانه و چین منحصر شده‌است به همین سبب تا قرن نوزدهم با وجود بکارگیری انواع گوناگون رز در صنعت باغبانی هنوز از بکارگیری رز زرد خودرو اثری دیده نمی‌شود. یکی از والدهای رزهای زرد رنگ امروزی یکی از گونه‌های رز به نام رز زرد ایرانی است که در کشورهای ایران و عراق یافت می‌شود. یک پرورش دهندهٔ رز فرانسوی بنام ژوزف پرنت-داچر (۱۹۲۸–۱۸۵۹) نخستین رز زرد رنگ دورگهٔ چای را در سال ۱۹۰۰ میلادی بنام رز آفتاب طلاییتلفظ فرانسوی ۱پ ۳۶ به جهان معرفی کرد البته رنگ رز آفتاب طلایی هنوز با رنگ زرد خالص تفاوت داشت. بالاخره در سال ۱۹۲۰ میلادی، بعد از ۴۷ سال تحقیق ژوزف پرنت-داچر توانست رز دورگهٔ چایِ چهارفصلی بنام رز یادگار کلادیوس پرنتتلفظ فرانسوی ۲پ ۳۷ را بوجود بیاورد که از نظر رنگ شباهت زیادی با رز زرد ایرانی دارد.۷۴
در فرهنگ
گل رز از نظر کثرت قرار گرفتن در جایگاه گل ملی مقام نخست را دارد و در ۱۰ کشور آمریکا، انگلستان، ایتالیا، ایران، رومانی، عراق، عربستان سعودی، مراکش، لوکزامبورگ، بلغارستان به عنوان گل ملی انتخاب شده‌است.۷۵
در ایران در نشستی که در ۲۲ آبان ۱۳۷۴ شمسی با حضور ریاست انجمن باغبانی ایران و شماری از استادان دانشگاه‌های ایران برگزار گردید، گل‌سرخ محمدی به عنوان گل ملی کشور تأیید و برگزیده شد.۷۶ در دوره‌هایی از زمان برخی از گل‌ها به علت اینکه مورد علاقهٔ شاه یا خاندان سلطنتی یک کشور بودند به عنوان گل ملی انتخاب شدند. از جملهٔ این گل‌ها انتخاب رز نماد خاندان سلطنتی کنونی انگستان است.۷۵ انتخاب این گل به عنوان گل ملی به زمان جنگ‌های داخلی انگلستان به نام جنگ رزها برمی‌گردد. جنگ رزها در نیمهٔ دوم سدهٔ پانزدهم در فاصلهٔ سال‌های ۱۴۵۵ تا ۱۴۸۵ بین دو خاندان قدرتمند لانکاستر با نشان «گل سرخ» و یورک با نشان «رز سفید» و طرفدارانشان در انگلستان درگرفت. سرانجام خاندان لانکاستر در ۱۴۸۵ موفق به شکست دادن خاندان یورک شدند. رز در حال حاضر نیز گل ملی کشور انگلستان به شمار می‌آیند.۷۷
نقاشی‌ای به نام رُزهای هلیوگابال اثر لورنس آلما تادما که در آن هلیوگابال امپراتور روم از (۲۲۲ –۲۱۸ میلادی) و بکار بردن رز در ضیافت‌های درباری به تصویر کشیده شده‌است.
سافو از شاعران یونانی سده هفتم پیش از میلاد، در شعری رز را به عنوان ملکهٔ گل‌ها توصیف کرده‌است. به نظر می‌رسد که در عهد باستان بیشتر به منظور لذت بردن از عطر گل این گیاه پرورش داده می‌شده‌است. نقل شده‌است که آخرین فرعونِ دودمان بطلمیوسی، ملکه کلئوپاترا (۳۰–۶۹ قبل از میلاد) به رز بسیار علاقه‌مند بوده و از این گل به عنوان عطر استفاده می‌کرده‌است. در اساطیر یونانی آمده‌است که گل رز در ابتدا سفید بوده‌است اما روزی آفرودیت بر اثر شنیدن خبر جراحت دوست قدیم خود آدونیس به کمک او شتاف و در راه خاری به پای او فرو رفت و خون از پای او جاری شد و گل‌های رز به رنگ سرخ در آمد.۷۸ همچنان آمده‌است که به تعداد قطرات خونی که از آفرودیت جاری شد آدونیس اشک ریخت و از هر قطره اشک او یک گل سرخ بوجود آمد. نرون امپراتور روم (زمان فرمانروایی ۵۴ تا ۶۸ میلادی) به گل رز علاقه بسیاری داشته‌است و در ضیافت‌های خود دستور می‌داده‌است که از سقف گلبرگ‌های رز یا آب با عطر گل را به روی مهمانان بپاشند. گفته می‌شود که هزینهٔ مصرف رز در طول یک ضیافت به نرخ کنونی به ۱۰۰٬۰۰۰ دلار بالغ می‌شده‌است. در این زمان رز سمبل تجمل بوده‌است.۷۹ در اروپای قرون وسطا و از زمان از بین رفتن امپراتوری روم غربی در سال ۴۷۶ میلادی، تا قبل از دوران رنسانس (شروع دوران حدود ۱۳۰۰ میلادی)، عطر رز توسط کلیسا از نظر مذهبی ناپسند قلمداد شد و کشت این گل بجز به هدف مصرف دارویی ممنوع بوده‌است. گل رز در هنگام جنگ‌های صلیبی (بین سال‌های ۱۰۹۵ تا ۱۲۹۱) توسط ارتش صلیبی از خاورمیانه به اروپا برده شد.۸۰
در کشورهای شرقی همواره کشت رز و استفاده از عطر آن بسیار مورد علاقه مردم بوده‌است. در گاه‌شمار ایران باستان، روز نوزدهم هر ماه فروردین نام داشته‌است. در روز فروردین از ماه اسفند جشنی در ایران برگزار می‌شده‌است به نام نوروز انهار که مردمان در این روز به دشت و دمن، به ویژه کنار رودها و چشمه‌ها رفته و طی مراسمی عطر و گلاب در آب‌ها می‌افشاندند.۸۱ در تاریخ بیهقی از جشن دیگری به نام جشن گل‌افشانی یاد شده‌است که ظاهراً در روز بخصوصی برگزار می‌شده است و مردم در فصل گل سرخ بر سر یکدیگر گل می‌افشاندند.۸۲ امروزه از رسم‌های باقی‌مانده در ارتباط با گل سرخ یکی آیین گل غلتان است که در مناطق مختلف شهرستان دامغان در اولین بهار از زندگی نوزاد برگزار می‌شود. زمان انجام این آیین از هنگام تولد تا یک سالگی نوزاد است و در باور و عقاید اهالی منطقه غلتانیدن بدن نوزاد در میان برگ‌های گل محمدی سبب حفظ طراوت و شادابی او و دور ماندن از بیماری‌های مختلف می‌شود. آئین سنتی گل غلتان در فهرست آثار معنوی (ناملموس) کشور ثبت شده‌است.۸۳
در داستان هزار و یک شب و همین‌طور رباعیات عمر خیام (در حدود ۱۱۰۰ سال پیش) از این گل یاد شده‌است.۸۴ در شاهنامه فردوسی لفظ گل منحصراً به گل سرخ تعلق دارد و برگ گل نیز به معنای برگ گل سرخ یا گلبرگ گل سرخ یا خود گل سرخ است و بدین ترتیب آمدن لفظ برگ قبل از نام گل‌های دیگر نیز به معنای گلبرگ آن گل یا خود آن گل است. در بیت اول شعر زیر، برگ گل به معنای گل سرخ و در بیت دوم برگ گلنار به معنای گلِ انار است.۸۵
همه بوستان زیر برگ گلست همه کوه پُر لاله و سنبلست
بگفت این و باد از جگر برکشید شد آن برگ گلنار چون شنبلید
فردوسی
نماد
مینیاتوری از گلستان سعدی که در آن گل سرخ به تصویر کشیده شده‌است.
رز در فرهنگ‌های گوناگون تاریخچهٔ مدیدی از نمادگرایی و مفهوم دارد. در هند رز به ویشنو پیشکش شده‌است. در یونان و روم رز را با الههٔ عشق آفرودیت و ونوس برابر می‌داشتند و بخاطر ارتباط با الههٔ آفرودیت و ایز معمولاً مقدس دانسته می‌شد. در روم باستان بر روی درِ اتاقی که موضوعات محرمانه مورد بحث قرار می‌گرفت، عبارت «Sub rosa» را قرار می‌دادند. امروزه Subrosa در زبان انگلیسی به معنای مخفی کردن راز است که سابقهٔ آن به همین عمل رومیان باز می‌گردد. بعدها در اروپای قرون وسطی رز به نمادی از عشق شهوانی تبدیل شد.۸۶ این گل در دوران رنسانس بار دیگر مورد علاقه و و توجه اروپائیان قرار گرفت. مسیحیان رز قرمز شکفته شده را به نشانهٔ مادر و رز سفید را به نشانهٔ بکارت و پاکی می‌دانستند به همین سبب این سمبل‌ها به مریم مقدس پیوند داده شد و مسیحیان او را با لقب رز مقدس یا رز بی‌خار می‌خواندند.۸۷ امروزه در زبان گل‌ها رز بر اساس رنگ دارای معانی متفاوتی است. رز قرمز به معنای عشق، رز زرد به معنای حسادت،۸۸ رز صورتی به معنی رضایت۸۹ همچنین احساس عمیق و فراموش نشدنی۹۰ و رز سفید به معنی پاکی، خلوص، طهارت۹۱ همچنین به معنای این است که من برای تو مناسب هستم.۹۲
در کشورهای اسلامی رز یکی از گل‌های بهشت و گلی مقدس به شمار می‌آید.۹۳ هر ساله کعبه در شهر مکه، یکبار اول شعبان و بار دیگر هم اول ذیحجه با گلاب مخصوص که هر ساله از ایران تهیه می‌شود، همراه با آب زمزم شسته داده می‌شود.۹۴
در ایران
در فرهنگ ایرانی گل رز ارزش بسیاری داشته‌است. در فرهنگ ایرانی-اسلامی نیز چنان ارجمند است که نوعی قداست مذهبی پیدا کرده‌است. «می‌گویند هرگاه محمد پیامبر اسلام گل سرخی می‌دیدند، آن را می‌بوسیدند و بر چشمان خود می‌نهادند و می‌فرمودند: این گل نشانه‌ای از جمال الهی است.» گل سرخ در ادبیات صوفیانه نیز مقام بسیار بالایی دارد. صوفیه به گل سرخ رنگ تقدس زده‌است و آن را نماد کامل جمالِ الهی می‌داند.۹۵
گل به معنای ورد یا گل سرخ در شعرهای سعدی به عنوان پیام‌آور بهار و نماد خرمی و نشاط، نماد خداوند و کمال مطلق و همچنین از نظر حکمت نمودی از ناپایداری انسان در گسترهٔ خاک است. اردات و عشق سعدی به گل سرخ تا بدان حد است که نام کتاب ارزشمند خود گلستان را، از گل گرفته‌است. ارزش گل نزد سعدی بخصوص در شعری نمایان است که در آن گِل که نماد فرو مایگی است در اثر هم‌نشینی با گُل قدر و تعالی پیدا می‌کند. در این شعر شاعر از نماد گِل و گُل بهره برده و تلاشش بر این است انسان را به انتخاب هم‌نشین نیک ترغیب نماید.
گِلی خوش‌بوی در حمام روزی رسید از دست محبوبی به دستم
بدو گفتم که مُشکی یا عبیری؟ که از بوی دلاویز تو مستم
بگفتا، من گِلی ناچیز بودم ولیکن مدتی با گُل نشستم
کمال هم‌نشین درمن اثر کرد وگرنه، من همان خاکم که هستم
سعدی
۹۶
در نگرش سعدی رگه‌هایی از اندیشهٔ خیام بچشم می‌خورد و در شعرهای او نیز بین انسان و گیاه و خاک ارتباط ناگسستنی دیده می‌شود. سعدی تداوم حیات زیبارویان را در گل سرخ می‌جوید. او مفهوم گیاه‌زایی را آگاهانه و با توجه به داستان سیاوشیادداشت ۲و روییدن گیاه بجای خون به ناحق ریخته او چنین در شعرش بازگو می‌کند:
عجب نیست بر خاک اگر گُل شکفت که چندین گل اندام در خاک خفت
سعدی
۹۷
در بسیاری از داستان‌ها و غزل‌های شاعران ایران وصف گل‌وبلبل به چشم می‌خورد و تحت تأثیر همین نغمه‌سرایی‌ها برخی از خارجیان ایران را کشور گل وبلبل خوانده‌اند.۹۸ در ادبیات فارسی گل‌وبلبل همتراز معشوق و عاشق هستند، گل رز زیبا، مغرور، و اغلب بی‌رحم (به سبب داشتن خار) است و بلبل بی‌وقفه آواز می‌خواند و از اشتیاق و ارادت خود نسبت به گل می‌گویند. در شعر عرفانی، حسرت بلبل نسبت به گل رز به عنوان یک استعاره حکایت از اشتیاق روح برای پیوستن به خدا را دارد.۹۹
هنر
طرح قالی ایرانی
گل رز در فرشی بافته شده در شهر راور در استان کرمان
یکی از طرح‌های قالی ایران به نام گل فرنگ نامیده می‌شود. طرح گل فرنگ ترکیبی است از طرح‌های اصیل ایرانی و گل‌های طبیعی به ویژه طرح گل سرخ. در این طرح از رنگ‌های روشن و تندی بویژه از رنگ‌های زرد و آبی و سرخ استفاده می‌شود. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از گل سرخی (لچک ترنج)، گل فرنگ بیجار، گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ ترنج‌دار، گل فرنگ دسته گل، گل فرنگ گل‌وبلبل و گل فرنگ افشان.۱۰۰
طرح گل‌وبلبل
طرح گل رزوبلبل، در دوران صفوی (۱۷۲۲–۱۵۰۱) و قاجار (۱۹۲۵–۱۷۸۵) موضوع اصلی بکار رفته در مجموعه‌های تزئینی است و از این طرح برای زیباسازی انواع گوناگون اشیاء، مانند سرامیک، چوب، لباس‌های فاخر شاهانه و نسخه‌های خطی استفاده شده‌است.۱۰۱
نخستین اطلس رز
پیر جوزف ردوته تقاش بلژیکی بعد از انقلاب فرانسه به خواست ژوزفین همسر ناپلئون بناپارت، کار تهیهٔ اطلس رز را شروع کرد. ژوزفین قبل از به پایان رسیدن اطلس در سال ۱۸۱۴ درگذشت و پیر جوزف ردوته بعد از مرگ او چندین سال به خرج شخصی خود کار به اتمام رساندن اطلس رز را ادامه داد. در این اطلس ۱۶۹ نوع رز توسط این نقاش به تصویر کشیده شده‌است. این اطلس که برای نخستین بار در ۳۰ قسمت بین سال‌های ۱۸۱۷ تا ۱۸۲۱ به چاپ رسیده‌است تا امروز به عنوان برجسته‌ترین اثر در تاریخ هنر گیاهی شهرت دارد.۱۰۲
نقاشی
تولد ونوس
از نقاشی‌های مشهوری که در آن رز به تصویر در آمده‌است، تولد ونوس اثر ساندرو بوتیچلی نقاش اهل فلورانس است. این نقاشی در دوران رونسانس و در سال ۱۴۸۴ میلادی کشیده شده‌است.۱۰۳ همچنین هنری فانتین لاتور نقاش امپرسیونیست فرانسوی، از نقاشانی است که گل رز را به عنوان سوژهٔ برخی از نقاشی‌های خود برگزیده‌است
ویژگی‌ها
رز دارای ۱۵۰ گونهٔ نیمه سبز یا برگریز، بصورت درختچهٔ چندساله و بالارونده‌است. این گیاه در طیف گسترده‌ای از جهان شامل قاره آسیا، اروپا، شمال آفریقا و آمریکای شمالی بطور طبیعی یافت می‌شود.۱۶
تصویری از نهنج رز. نهنج حاوی برچه‌هاست و هر برچه به خامهٔ بلندِ لوله مانندی منتهی شده‌است و کلاله در انتهای خامهٔ بلند قرار دارد.
به طور کلی یک گیاه رز دارای اجزای زیر است:
برگ: بصورت شانه‌ای هستند. طول برگ از ۲٫۵ سانتیمتر در رز مینیاتور تا ۱۸ سانتیمتر در انواع ایستاده، درختچه و بالارونده تغییر دارد. حاشیه برگچه‌ها اغلب دندانه‌دار است. هر برگ معمولاً شامل ۵ تا ۷ و گاهی تعداد بیشتری برگچهٔ تخم مرغی یا بیضی شکل است. در قاعدهٔ برگ گوشوارک‌ها وجود دارد.۱۷
خار: خار رز از نوع تیغ پوستی (پریکل)پ ۱۵ است. این نوع خار منشأ اپیدرمی دارد و با بافت آوندی ارتباط ندارد به همین سبب به آسانی می‌توان آن را با فشار بیک سمت، جدا نمود.
کاسبرگ: در مرحلهٔ غنچه از گلبرگ‌های به هم پیچیده محافظت می‌کنند اما ضمن رشد کردن گل، برمی‌گردند.
گلبرگ: بعد از شکفتن گل از گلبرگ‌ها بوی شیرینی ساطع می‌شود. این بوی خوش در جذب زنبور و دیگر حشرات بطرف گل و کمک این حشرات جهت لقاح مؤثر است. پس از اینکه عمل لقاح در گل انجام شد نهنج گل شروع به بزرگ شدن می‌کند و گلبرگ که دیگر خاصیتی برای گیاه ندارد، ریزش خود را آغاز می‌کند.
پرچم‌ها: اندام‌های نر گل هستند. هر پرچم دارای یک میلهٔ بلند و نازک منتهی به یک بساک بوده و بساک تولید کنندهٔ دانه‌های گرده به صورت پودر می‌باشد.
کلاله: در انتهای خامهٔ بلند گل قرار دارد.
تصویر میوهٔ گل رز یا رز هیپ. از رز هیپ برای تهیهٔ چای استفاده می‌شود.
نهنج یا گل‌بنه: همان تخمدان گیاه رز و محتوی تخمک‌هاست که توسط پوشش احاطه شده‌است. نهنج برچه‌های بسیاری را محصور کرده‌است. برچه قسمتی از مادگی است که محتوی تخمک است و از اتحاد برچه‌ها تخمدانی چند خانه بوجود آید. هر برچه دارای یک تخمک است. یک خامهٔ بلند نیز بین تخمک و کلاله قرار می‌گیرد. مجرای درون یک خامه راه عبور گرده تا رسیدن به تخمک است. دسته‌ای از خامه با هم از میان منفذ باریک میان گل عبور کرده و بعد گسترده می‌شوند و کلاله‌ها در معرض دید حشرات سرکشی کننده قرار می‌گیرند. سلول‌های نر که از دانه‌های گرده بوجود می‌آیند، تخمک‌ها را بارور نموده و تخمک‌های بارور تبدیل به دانه می‌گردند در همین زمان بارور شدن و تبدیل تخمک‌ها به دانه است که تخمدان نیز تبدیل به میوه می‌شود. میوهٔ گل رز یا رز هیپ تقریباً در تمامی گونه‌های رز یا انواع نیمه پرگلبرگ رز بوجود می‌آید. میوهٔ گل رز حاوی مقادیر زیادی ویتامین سی است.
میوهٔ گل رز: میوهٔ گل رز توسط پرندگان و یا دیگر جانوران خورده شده و سپس در مناطق دیگر توسط مدفوع این حیوانات دانهٔ گیاه پخش می‌شود.۱۸
انواع گل سرخ
در سال ۱۹۷۹ پژوهشگران در انجمن جهانی رز توافق کردند تا رزها در سه گروهِ رزهای خودرو، رزهای باغی قدیمی و رزهای باغی جدید قرار گیرند.۱۹
رزهای خودرو
نوشتار اصلی: گونه‌های رز
رزهای خودرو نمونه‌هایی هستند که از میلیون‌ها سال قبل بر روی کره زمین وجود داشته‌اند و رشد و نمو می‌کنند و محققین و سیاحان، آنها را به واسطه سفرها و جستجوهای‌شان کشف و معرفی کرده‌اند. تمامی رزهای خودرو گل‌هایشان ۵ گلبرگ دارد و تقریباً اکثر آنها تنها در فصل بهار گلدهی دارند. در جهان در حدود ۱۵۰ گونه رز خودرو شناسایی شده‌است که از این میان تنها ۱۰ گونه برای ساخت رقم‌های رز استفاده شده‌است. این ۱۰ گونه عبارتند از:۲۰
گالیکا یا رز فرانسوی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رز گالیکا قدیم‌ترین رزی است که از دوران باستان در اروپا جهت عطرسازی کشت می‌شده‌است. در حدود ۱۲ سده پیش از میلاد این گل در ایران باستان جهت استفاده در مراسم مذهبی کشت می‌شده‌است. از ۴–۳ سده پیش از میلاد در آسیای صغیر و یونان کشت می‌شده‌است و از آنجا به روم صادر شده‌است. از سده ۱۳ میلادی تا کنون در منطقهٔ پروانس آلپ-کوت دازور بطور وسیع به هدف عطرسازی کشت می‌شود. امروزه بعد از گذشت ۶۰۰ سال، این منطقه به یکی از مراکز مهمِ تهیهٔ عطر تبدیل شده‌است.۲۱
گل محمدی یا گُل گُلاب، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. بر اساس زمان گلدهی به دو نوع تابستانی و پاییزی تقسیم می‌شود. در حال حاضر نوع تابستانی آن در کشورهای ترکیه و بلغارستان بطور وسیعی به هدف عطرسازی کشت می‌شود.
رز آلبا، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رنگ آن سفید است.
سنتیفولیا یا رز کلمی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست.
نسترن زرد، خاستگاه آن کشورهای ایران و عراق است. این نوع رز والد رزهای زرد رنگ امروزی است.
رز ماسک، خاستگاه آن خاورمیانه است.
رز چینی، خاستگاه آن چین است. رزهای امروزی خاصیت چهار فصل شکوفا شدن را اکثراً از رز چینی به ارث برده‌اند.
رز گیگانتی، خاستگاه آن چین است. عطری به مانند چای دارد. محور غنچه بالاست و شکل گلبرگ‌ها شمشیری است.
رز خوشه‌ای، خاستگاه آن ژاپن است. این گونه والد رزهای خوشه‌ای است.۲۲
رز لوسیا، خاستگاه آن ژاپن است. ویژگی مهم آن خاصیت پخش شدن آن بر روی زمین است. رز لوسیا به همراه رز خوشه‌ای، والد رزهای بالارونده در اروپا به شمار می‌آید.۲۳
رزهای باغی قدیمی
رز سنتیفولیا یکی از انواع رزهای باغی قدیمی است. این تصویر توسط پیر جوزف ردوته کشیده شده‌است. پیر جوزف ردوته به عنوان «رافائل گل‌ها» شهرت دارد.
نوشتار اصلی: رزهای پرورشی § رزهای باغی قدیمی
رزهای باغی قدیمی به تمامی رزهایی اطلاق می‌شوند که به طور کل تا قبل از پیدایش اولین رز جدید یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷ پرورش می‌یافتند.۲۴ از خصوصیات مهم رزهای باغی قدیمی، گردی و زیاد بودن تعداد گلبرگ‌هاست. اشکال گل بصورت جامی شکل و یا رُزت ربعی است. شاخه‌های آنان خاصیت انحناپذیری دارد. در صورتیکه از گل محمدی و یا گالیکا منشأ گرفته باشند، پر عطر هستند. زمان گلدهی بیشتر رزهای باغی قدیمی تنها در فصل بهار است.۲۵
اگرچه رزهای قدیمی از لحاظ عطر غنی‌تر از رزهای جدید باغی هستند اما به علت محدودیت رنگ گل‌ها و همچنین کوتاهی دمگل و در نتیجه عدم امکان تهیه شاخه گل بریده، هیچگاه از نظر محبوبیت به پای رزهای مدرن و جدید باغی نرسیده‌اند. در برخی از منابع رزهای قدیمی بطورکلی در ۴ گروه مختلف تقسیم‌بندی شده‌اند. این ۴ گروه عبارتند از:۲۶
گروه اول، رزهای ایرانی است که خود شامل دو نوع است:
گل گلابپ ۱۶ یا گل محمدی:بویژه به سبب بوی خوش آن شهرت دارد. بجز چند نوع معدود که در پاییز گلدهی دارند، فصل گلدهی اکثر انواع آن در بهار است.۲۷
رز گالیکا:پ ۱۷ویژگی آن بزرگ بودن قطر گل آن است. بیشتر به رنگ قرمز تا صورتی پررنگ است و عطر خوبی دارد. این رز از غرب آسیا به اروپا برده شده و در حوالی پاریس برای به مصرف رسیدن در صنعت عطرسازی کشت می‌شد، به همین علت رز فرانسوی نیز خوانده می‌شود.
گروه دوم، رزهای اروپایی شامل سه نوع است:
رز آلبا:پ ۱۸رنگ گل مایل به سفید است و عطر ملایمی دارد. گلبرگ‌ها گرد هستند و به ترتیبی منظم پشت سرهم ردیف شده‌اند. در ساقه یا خار وجود ندارد یا بسیار اندک است. تنها در فصل بهار گلدهی دارد.
رز سنتیفولیا:پ ۱۹ به معنی گل صدبرگ است. به رز کلمی نیز شهرت دارد. این نامگذاری به سبب زیاد بودن تعداد گلبرگ‌های آن است. عطر آن بسیار مطبوع است و در حال حاضر در فرانسه و موناکو به منظور استفاده در صنعت عطر کشت می‌شود. زمان گلدهی تنها در یک فصل و در بهار است.
رز موس:پ ۲۰موس به معنای خار است. این نامگذاری به این علت است که روی غنچه و یا ساقه‌ای که به گل متصل است با خارهای بسیار کوچک کرک مانند کاملاً پوشیده می‌شود.
گروه سوم، رزهای چینی شامل ۲ نوع است.
رز چینی:پ ۲۱خاستگاه این رز کشور چین است. ویژگی آن چهار فصل بودن گلدهی آن است.
رز چای:پ ۲۲از ترکیب رز چینی و رز گیگانتی بوجود آمده‌است. همان‌طور که از نامش برمی‌آید عطری به مانند بوی چای دارد.۲۸
گروه چهارم، ترکیبی از رزهای غرب و شرق جهان هستند. در قرن ۱۹–۱۸ رزهای خودرو و رزهای باغی قدیمی چین و نوعی رز خودروی ژاپنی به نام رز خوشه‌ای به اروپا وارد شدند و با ترکیب با رزهایی که از قبل در این مناطق وجود داشتند انواع تازه‌ای از رز بوجود آمد. از خصوصیات این گروه جدید این بود که یکی از والدهای این نوع را رزهای چینی تشکیل می‌داد، رزهای چینی خاصیت چهار فصل بودن را دارا هستند و به همین سبب رزهایی پا به عرصه گذاشتند که خاصیت چهار فصل بودن یا تکرار گلدهی را دارا بودند. برخی از انواع گروه چهارم عبارتند از:
رز دورگه پرپچوال:پ ۲۳خاصیت تکرار گلدهی را دارد اما زمان گلدهی چهار فصل نیست. برخی از انواع آن هم فقط یک فصل گلدهی دارند.
رز بوربون:پ ۲۴به نظر می‌رسد که از ترکیب طبیعی گل گلاب و رز چینی بوجود آمده باشد. زمان گلدهی بیشتر انواع اوایل تابستان و ماه ژوئیه است.
رز اگلندتریا:پ ۲۵ ویژگی آن معطر بودن برگ آن است.۲۹
رز پورتلند:پ ۲۶به نظر می‌رسد که از ترکیب گل گلاب پاییزی و یکی از انواع رز چینی بوجود آمده باشد.۳۰
رزهای باغی جدید
رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷ بوجود آمد و به عنوان اولین رز دورگه چای و همچنین اولین نوع از رزهای باغی مدرن شناخته می‌شود. از خصوصیات آن بزرگی گل و چهار فصل بودن است.
نوشتار اصلی: رزهای پرورشی § رزهای باغی جدید
رزهای باغی جدید به مجموعهٔ رزهایی اطلاق می‌شوند که از زمان پیدایش اولین رز جدید یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷، به بعد ایجاد شده‌اند.۳۱ رز لا فرانس از پیوند رز چای و رز دورگه پرپچوال بوجود آمده‌است و هم خصوصیات چهار فصل بودن، شکل و رنگ رزهای چای و هم مقاوم بودن به سرما و بیماری که از ویژگی‌های رزهای دورگهٔ پرپچوال است را در خود جمع کرده‌است.۳۲ رزهای باغی جدید رنگ‌های بسیار متنوعی دارند که به همراه ارتفاع مناسب دمگل جهت تهیهٔ شاخه گل بریده بسیار مناسب هستند. رزهای باغی جدید معمولاً به گروه‌های زیر تقسیم می‌شود:
رز دورگه چای،پ ۲۷ چهار فصل است. در بین گل‌های باغی جدید دارای بزرگترین اندازهٔ گل و بوته است. ارتفاع بوته بین ۱ تا ۱٫۶ متر است. معمولاً در هر ساقه تنها یک گل شکفته می‌شود.
فلوریبوندا،پ ۲۸ چهار فصل است. اندازه گل متوسط است و ممکن است کمی به یک طرف خم شود.
رز مینیاتور،پ ۲۹ فصل گلدهی چهار فصل است. گل‌های کوچکی به قطر ۲٫۵–۲ سانتیمتر دارد. ارتفاع بوته بین ۱۵ تا ۵۰ سانتیمتر است.
رز بالارونده،پ ۳۰ برای پوشاندن دیوارهای کوتاه یا آرج گل بکار می‌رود. برخی از انواع آن تنها در یک فصل و برخی انواع آن چهار فصل گلدهی دارند.
درختچه یا درختچه جدید،پ ۳۱ این رز نیمه بالارونده است و شاخه‌های گل آن مانند کمان بطرف پایین خم می‌شوند.۳۳۳۴
رزهای انگلیسی
نخستین رز انگلیسی بنام رز کنستانس اسپرای
رزهای انگلیسی به مجموعه‌ای از گل‌های رز گفته می‌شود که توسط پرورش دهندهٔ رزِ انگلیسی، دیوید اوستین بوجود آمده‌اند.۳۵ رزهای انگلیسی از تلاقی و آمیزش بین بعضی از انواع رزهای قدیمی و دورگه‌های جدید رز چای و رزهای فلوریبوندا ایجاد شده‌اند و بهمین خاطر ترکیبی از ویژگی‌های عطر و بو و ظاهر رزهای قدیم و توانایی و استعداد تکرار گلدهی در سرتاسر فصلِ رزهای جدید را دارا شده‌اند.۳۶ دیوید اوستین هدف خود را در مورد بوجود آوردن رزهای انگلیسی به این صورت بیان کرده‌است، «می‌خواهم رزهای ممتازی را بوجود بیاورم که زیبایی و انحناپذیری شاخه و معطری رزهای باغی قدیمی و چهارفصلی و تنوع رنگ گل رزهای باغی جدید را یکجا در خود داشته باشند.» نخستین رز از نوع رزهای انگلیسی رز کنستانس اسپرای نامیده شد و در سال ۱۹۶۱ بوجود آمد. رز کنستانس اسپرای تنها در یک فصل قدرت گلدهی داشت. نخستین رزهای چهار فصل انگلیسی رز گراهام توماس و رز ماری بودند که در سال ۱۹۸۳ به دنیا معرفی شدند و مورد توجه جهانیان قرار گرفتند. از سال ۲۰۰۰ رزهای انگلیسی بوجود آمده از نظر مقاومت به بیماری پیشرفت چشمگیری داشته‌اند.۳۷
رقم‌های رز
تاکنون بیش از ۲۰٬۰۰۰ رقم رز نامگذاری شده‌است و هر ساله صدها نوع جدید نیز به این مجموعه اضافه می‌شود.۳۸
انواع رز بر اساس ویژگی‌های ظاهری
تصویر مشخصات تقسیمات توضیحات، نوع نمونه
شکل بوته Rosales - Rosa cultivars 7 - 2011.07.11.jpg ایستاده
برافراشته به نوعی گفته می‌شود که
هر شاخهٔ نو تا حد معینی به رشد خود ادامه داده
و سپس در انتهای شاخه گل شکفته شده
و پس از آنکه گل به شکل میوه درآمد،
رشد شاخه متوقف می‌شود.
در نوع برافراشته بوته توانایی ایستادگی بدون داشتن
هر گونه تکیه‌گاه را دارد.
انواع رز دورگه چای، رز مینیاتور، فلوریبوندا.۳۹
درختچه نیمه‌رونده
درختچه شاخه تا حدی از ساقه بالارفته ولی انتهای سرشاخه بصورت مورب
درآمده بطرف پایین خم می‌شود.
Rose espalier Niedernhall.JPG
Roseraie val-de-marne1.jpg
Rosa 'Nevada'.jpg رونده رز رونده به انواعی گفته می‌شود که در انتهای
شاخه ممکن است گل شکفته نشود
و رشد شاخه به همین سبب متوقف نشده
و درازای یک شاخه حتی ممکن است به ۲۰ متر هم برسد.
نوع رونده به ۳ گروه تقسیم می‌شود.
۱. رز بالارونده نمی‌تواند با کمک ساقهٔ خودشان بالا برود
و حتماً نیاز به یک تکیه‌گاه دارد تا به سمت بالا حرکت کند.
از این رز برای پوشش نرده‌ها و دیوارها استفاده می‌شود.
نوع نمونه رز آلبریک بار بیر
۲. رز پریشان شاخه‌های آن نرم‌تر از نوع بالارونده است و
بدون استفاده از تکیه‌گاه طرز قرار گرفتن شاخه‌ها نسبت
به ساقهٔ اصلی به مانند پرانتز قوس‌دار است.
۳. رز پریشانِ خزنده شاخه‌های نرم‌تر و ظریف‌تری نسبت به
نوع پریشان دارد و شاخه‌ها قدرت بالا رفتن از ساقهٔ اصلی را
نداشته در سطح زمین پخش می‌شوند.۴۰
تعداد گلبرگ Rosa rubiginosa 1.jpg تک ردیفه ۵ گلبرگ دارد. نوع نمونه نسترن
Open arms.JPG نیمه پُر گلبرگ بین ۲۰–۶ گلبرگ دارد.
Rose, Jubile du Prince de Monaco 2000.jpg پُر گلبرگ بیش از ۲۰ گلبرگ دارد.
شکل گلبرگ رز پرنسس مارگارت لبه شمشیری لبه گلبرگ به صورت سه گوش درآمده‌است.
نوع نمونه رز گیگانتی
Rosa 'Betty Boop'.jpg گرد لبهٔ گلبرگ سه گوش نیست و مورب است.
RosaGioiaClimbing01.JPG موج‌دار سراسر یک گلبرگ موج‌دار است.
طرز بازشدن گل Rosa grand amore.jpg محور غنچه بالا گلبرگ‌ها به دور هم پیچیده شده‌اند
و قسمت مرکز گل برآمده‌تر از دیگر قسمت‌های گل است.
نوع نمونه انواع رزهای دورگهٔ چای
Rosa 'Louis Odier'.jpg فنجانی شکل تمامی گلبرگ‌ها به طرف داخل گل تمایل دارند
و قسمت مرکزی گل برآمده نیست. رز نمونه رز آبراهام داربی
رز جین آستن رُزت گلبرگ‌ها هر چه به مرکز گل نزدیک‌تر باشند
اندازه‌شان کوچکتر است.
در انواع رزهای قدیمی زیاد دیده می‌شود.
نوع نمونه رز جین آستن
رز قصر گلامیس رُزت ربعی یکی از انواع رزت است که
در آن گلبرگ‌های یک گل به چهار قسمت تقسیم می‌شوند.
نوع نمونه رز قصر گلامیس
Rosa 'Dainty Bess' 1925.jpg مسطح تعداد گلبرگ‌ها کم‌است.
گلبرگ‌ها مسطح هستند و پرچم در معرض دیداست.
رز نمونه رز کوکتل
Miniature rose from Lalbagh Flowershow - August 2012 4746.JPG کروی یا نیمه کروی گلبرگ‌ها کوچک و باریک و درهم فشرده هستند.
لبه‌های گلبرگ به عقب برگشته و
گلبرگ به صورت کروی یا نیمه کروی به نظر می‌آید.
در انواع مینیاتور زیاد دیده می‌شود.
۴۱
مصارف
پرورش رز تنها برای لذت بردن از زیبایی این گل نیست بلکه از این گل برای عطرسازی تهیهٔ چای، مربا، لیکور و بسیاری مواد خوراکی دیگر استفاده می‌شود. عطر رز آرامش‌بخش سیستم عصبی است و در راحت به خواب رفتن انسان تأثیر دارد و به همین سبب در عطردرمانیپ ۳۲ بکار برده می‌شود.۴۲
اسانس
روغن گل‌سرخ یا اسانس رزی که از گل‌گلاب گرفته شده‌است.
روغن گل‌سرخ یا اسانس رز چون گرانترین اسانس دنیا است، به عنوان ملکهٔ اسانس‌ها شهرت دارد. از هر ۱۰۰ کیلو گل رز تنها ۸–۳ گرم اسانس استخراج می‌شود. اسانس رز تحریک‌کنندهٔ جریان خون است. احساسات منفی مانند بدبینی، غم، حسادت و نفرت را تعدیل کرده باعث بوجود آمدن آرامش روانی می‌شود. مصرف آن در زنان باعث کم شدن سندرم پیش از قاعدگی شده همچنین در نظم و ثبات دادن به دورهٔ قاعدگی تأثیر دارد اما از آنجائیکه این اسانس تسریع کنندهٔ قاعدگی است بهتر از مصرف آن در بارداری خودداری شود. این ماده از طریق جذب از راه پوست از بوجود آمدن چین‌وچروک و همچنین لکه‌های پوستی جلوگیری کرده و همچنین التهاب پوست و جوش صورت را بهبود می‌بخشد. اسانس گل رز در دمای کم خاصیت جامد شدن را داراست و با گرمای دست دوباره به حالت مایع برمی گردد به همین سبب اگر ماده‌ای که به نام اسانس خریداری شده حتی در یخچال نیز به حالت جامد در نیاید به احتمال قوی اسانسی اصل و خالص نبوده و با مواد دیگر مخلوط شده‌است.۴۳ هر گرم اسانس گل رز بطور تقریبی معادل یک گرم طلا دربازار جهانی قیمت دارد.۴۴
گلاب
گلاب از نوعی رز به نام «گل‌سرخ محمدی» با نام علمی Rosa × damascena که به «طلای معطر» نیز شهرت دارد، تهیه می‌شود. تاریخ شروع ساخت گلاب در ایران مشخص نیست اما به دوران‌های بسیار کهن و پیش از حکمرانی پارسیان در ایران برمی‌گردد. طبق مدارکی که در کتابخانه ملی پاریس موجود است، در سال ۸۱۰ میلادی ایالت فارس سالیانه ۳۰٬۰۰۰ بطری گلاب به عنوان باج به خزانه‌داری بغداد پرداخت می‌کرده‌است. صنعت گلاب‌گیری در قرن دهم میلادی توسط اعراب به اروپا برده شد و نخستین کشوری که این صنعت در آن رواج یافت اسپانیا بود. تاریخ کشت گل سرخ محمدی در منطقهٔ قمصر کاشان سابقهٔ دیرینه دارد و از درون قبرهای قرن اول و دوم هجری در قمصر، گلاب‌پاش‌هایی گِلین به دست آمده‌است. در زمان ملکشاه سلجوقی یکی از اتابکان روم شرقی، تعدادی بوته گل‌سرخ محمدی را با خود از قمصر به شهر دمشق که در آن زمان «داماسکوس» خوانده می‌شد، برد و در این شهر پرورش داد. به همین علت نام علمی این گیاه رزا داماسنا نامگذاری شده‌است.۴۵
خوراک
طرز تهیه چای میوهٔ گل رز یا چای رز هیپ
در ایران گلبرگ‌های رز برای تهیهٔ مربای خانگی بکار می‌روند همچنین گلاب بطور معمول در برخی از خوراک‌های ایرانی به عنوان یکی از مواد داخل پلو و بخصوص در شیرینی‌جات و دسرهای ایرانی بکار برده می‌شود.۴۶ مسقطی، یخ‌دربهشت، فرنی، شله‌زرد، کاچی و حلوا از جمله دسرهای ایرانی هستند که گلاب یکی از مواد آن را تشکیل می‌دهد.۴۷ میوهٔ گل‌سرخ در طول جنگ جهانی دوم به عنوان منبعی برای تهیهٔ ویتامین سی مورد توجهٔ مردم انگلستان قرار گرفت و درست کردن شربت از میوهٔ گل‌سرخ در هنگام این جنگ در انگلستان رواج پیدا کرد. شربت میوهٔ گل‌سرخ علاوه بر اینکه ۲۰ برابر بیشتر از پرتقال حاوی ویتامین سی است دارای ویتامین آ نیز هست. چای گل‌سرخ به دو روش بکار بردن میوه و یا گلبرگ‌های خشک شده تهیهٔ می‌شود. در جنوب کشور چین استفاده از گلبرگ‌های خشک شده در تهیهٔ چای از دوران باستان رواج داشته‌است. یکی از سوغاتی‌های استان یون‌نان که در جنوب چین واقع شده، غنچه‌های خشک شدهٔ گل‌سرخ است که جهت درست کردن چای بفروش می‌رسد.۴۸
عطر
تصویری نقاشی شده در دههٔ ۱۸۷۰ از برداشت رز در دره رز در نزدیکی شهر کازانلاک در بلغارستان، این دره یکی از مراکز مهم تولید عطر گل رز در جهان است.
گل رز بر اساس عطر به ۷ گروه تقسیم می‌شود:
عطر گل‌گلاب قدیم: در رزهای باغی قدیمی و گونه‌های طبیعی رز زیاد یافت می‌شود. نوع نمونه رز یادگار مالمزون.پ ۳۳
عطر گل‌گلاب جدید: عطر آن نسبت به گل‌گلاب قدیم تندتر است. نوع نمونه رز پاپا میل‌لند.
عطر رز چای: عطر ملایمی به مانند چای و یا برگ چای دارد. نوع نمونه رز گاردن پارتی.
عطر رز چای کامل: عطری به مانند میوه‌هایی چون سیب، زردآلو و هلو دارد. نوع نمونه رز دبل دیلایت.
عطر رز آبی: بوی آن مخلوطی از عطر گل‌گلاب جدید و رز چای یا پوست لیمو است. نوع نمونه رز بلومون.
عطر رز تند:پ ۳۴ عطر آن مخلوطی از بوی گل‌گلاب قدیم و همچنین ماده عطردار دیگری بنام اوژنول است. عطر ویژهٔ میخک صدپر و میخک به سبب وجود اوژنول بوجود آمده‌است. نوع نمونه رز روگوزا و رز خوشه‌ای.۴۹
عطر مر:پ ۳۵ این نوع عطر در رزهای انگلیسی زیاد دیده می‌شود و عطری به مانند رازیانه دارد. نوع نمونه رز قصر گلامیس.۵۰۵۱
مرکز کشت رز در جهان جهت مصرف در عطرسازی به دو گروه بزرگ تقسیم می‌شود. یک گروه فرانسه و مراکش هستند که رز سنتیفولیا محصول عمدهٔ آنهاست و گروه دیگر را دو کشورِ ترکیه و بلغارستان تشکیل می‌دهند که بطور عمده گل‌گلاب و ارقام آن را جهت عطرسازی کشت می‌کنند.۵۲ در این میان بخصوص دره رز در بلغارستان به عنوان یکی از بزرگترین مناطق تولیدکنندهٔ گل رز و از مراکز عمدهٔ تولید اسانس و عطر گل رز شهرت جهانی دارد.۵۳
اثرات داروئی
گیاه گل رز به سبب اثرات آرام‌بخش، ضد تشنج و ضد درد از دیرباز در طب سنتی ایران و اکثر کشورها جایگاه خاصی داشته‌است. این گیاه با توجه به داشتن آلکالوییدها، فلاونوییدها و ترکیبات آلی همواره در جهت کاهش فشارهای عصبی، درمان افسردگی، بیخوابی مزمن، آرام‌بخشی، و ترمیم‌کنندگی پوست مورد استفاده قرار گرفته‌است. عصارهٔ گل رز از گلبرگ و کاسبرگ این گل استخراج می‌شود و از راه پوست و مخاط نیز قابل جذب است. عصارهٔ آن به رنگ زرد روشن با طعم کمی شیرین و عطری نافذ است و مواد عمده و مؤثر آن شامل ۳۰ تا ۴۰ درصد گرانیول و ۲۰ تا ۳۰ درصد لینانول، ۴۰ تا ۶۰ درصد سیترونلول است. این عصاره کاهش دهندهٔ فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک و تقویت کنندهٔ دستگاه عصبی پاراسمپاتیک است.۵۴
شاخه بریده
گل رز شاخه بریده
گل‌های شاخه بریدهٔ رز به ۴ دستهٔ اصلی تقسیم می‌شود:
رز شاخه بلند به رزهای بریدهٔ تک شاخه‌ای گفته می‌شود که طول ساقه بین ۹۰–۶۰ سانتیمتر و قطر گل انتهای شاخه بین ۱۰–۵ سانتیمتر است.
رز چای به رزهای بریدهٔ دورگهٔ چای گفته می‌شود که تک شاخه هستند و طول ساقه بین ۵۵–۴۰ سانتیمتر و قطر گل انتهای شاخه بین ۵–۳ سانتیمتر است.
رز سویت‌هارت یا رزهای مینیاتور کوچکتر از رزهای چای هستند. طول ساقه بین ۴۰–۲۰ سانتیمتر و قطر گل انتهای شاخه بین ۲٫۵–۱٫۵ سانتیمتر است.
رزهای اسپری رزهایی خوشه‌ای هستند و در روی یک شاخه ۵–۴ غنچه وجود دارد.۵۵
در حال حاضر گل رز یکی از محبوبترین گل‌های جهان است و از لحاظ میزان تولید در صدر قرار دارد. کشورهای عمدهٔ تولیدکننده رز عبارتند از: ایالات متحده آمریکا، هلند، انگلستان، کلمبیا، اکوادور، کنیا، آفریقای جنوبی و هندوستان.۵۶در سال ۱۳۹۱ خورشیدی بیشترین گل شاخه بریدهٔ صادراتی ایران گل رز بوده‌است و گل مریم و گلایول رتبه‌های دوم و سوم را به خود اختصاص داده‌اند.۵۷
تکثیر
محل مناسب برای کاشت جایی است که هوا در آن به خوبی جریان داشته باشد و هر روز بیش از ۵ ساعت در معرض نور خورشید باشد.۵۸ تکثیر رز از طریق کاشتن بذر، برش و قلمه‌گیری انجام می‌شود.۵۹
روش برش: زمان مناسب بین ماه خرداد تا شهریور پس از پایان گل دهی و ریختن گل‌هاست. طول مناسب هر یک قطعه برای برش ۱۵ سانتیمتر است و بهتر است در هر قطعه سه ردیف برگ وجود داشته باشد. شاخه‌های بریده‌شده برای اینکه به‌سهولت در خاک فرو بروند، نخست با کارد برش داده و نوک تیز می‌شوند. پایین‌ترین ردیف برگ قطع شده سپس برش‌ها در حدود یکساعت در آب خیسانده و به درون خاک منتقل می‌شوند.
روش پیوند
پیوند شاخه به رز: در این نوع پیوند یک شاخه رز انتخاب شده به درختی رز خودرویی که دارای ریشه است پیوند زده می‌شود و ساقهٔ درخت اصلی از بالای این پیوند قطع می‌شود.
پیوند جوانه به رز: در این روش ابتدا در پایین‌ترین قسمت ساقهٔ یک گیاه رز برشی به شکل حرف انگلیسی T با کارد ایجاد می‌شود بدین ترتیب که عرض برش در بالا ۷ میلیمتر و برش طولی آن ۲ سانتیمتر باشد. یک جوانه نیز به همراه قسمتی از پوست ساقه، از درخت پیونددهنده بریده می‌شود سپس این قسمت بریده شده در داخل همان ناحیهٔ برش داده شده در ساقهٔ درخت پیوندشونده قرار می‌گیرد و با نوار به هم متصل می‌شوند.۶۰
بیماری‌ها و آفت‌ها
نوشتار اصلی: آفت‌ها و بیماری‌های گل رز
گل رز از نظر آسیب دیدن در اثر بیماری و همچنین آفات بسیار مساعد است اما با فراهم کردن محیط مناسب و همچنین سمپاشی مناسب و زود هنگام می‌توان با این عوامل مقابله کرد.۶۱
بیماری‌ها
لکه سیاه رز
سفیدک پودری رز
برخی از انواع بیماری‌های شایع گل رز عبارتند از:
لکه سیاه رز: نوعی بیماری قارچی و یکی از رایج‌ترین بیماری‌های گل رز است. این بیماری ابتدا بصورت لکه‌های سیاه کوچک بر روی برگ نمایان می‌شود پس از مدتی اطراف این لکه‌های به رنگ زرد در آمده و سبب ریزش برگ می‌شود. برای جلوگیری از گسترش بیماری باید برگ‌های بیمار چیده شده و همچنین برگ‌های ریخته شده از زیر بوته نیز جمع‌آوری شوند.۶۲
سفیدک پودری رز: سفیدک پودری رز به همراه لکه سیاه رز به عنوان رایج‌ترین بیماری‌های گل رز شناخته می‌شوند. در اثر مبتلا شدن، برگ و سایر قسمت‌های گیاه با پوشش پودری سفید رنگی پوشانده می‌شود. در صورت بیماری شدید، گیاهان ممکن است کوتاه شده، و برگ‌ها پیچ خورده و سپس خشک شده بریزند. در موارد بسیار نادر ممکن است گیاه در نتیجه عفونت خشک شود.۶۳
زنگ رز: یک نوع بیماری قارچی است که در اثر آن دانه‌های نارنجی رنگی در پشت برگ‌ها ظاهر می‌شود و به مرور زمان به سیاه تغییر رنگ می‌دهد.۶۴
کپک خاکستری: در ابتدای بیماری بر روی گلبرگ لکه‌های قرمز رنگ پدیدار می‌شود سپس بر روی ساقه یا گل کپک خاکستری رنگی شروع به رشد می‌کند در آخر کپک به رنگ قهوه‌ای تغییر رنگ داده باعث پوسیدگی گل می‌شود.۶۵
گال طوقه: عامل بیماری در درون خاک وجود دارد و از طریق زخم ریشه وارد می‌شود.۶۶
آفت‌ها
شته گل‌سرخ
آفت‌ها را بر اساس نحوه تغذیه و اندام گیاهی مورد تغذیه به چهار گروه می‌توان تقسیم کرد:
۱. گروه آفات مکندهٔ شیریهٔ گیاهی: این گروه در قسمت بالا و زیر برگ و غنچه، ساقه و جوانه‌های گیاه فعالیت می‌کنند و هنگامی که تعداد آنها بسیار زیاد باشد با مکیدن شیرهٔ گیاه مانع از رشد گیاه خواهند شد. حشرهٔ نمونه، شته گل‌سرخ است که مهمترین آفت رز به شمار می‌آید.
۲. گروه آفات برگ‌خوار: حشرات این گروه در مرحلهٔ لاروی و بلوغ در روی برگ‌ها و جوانه‌ها خساراتی ایجاد می‌کنند. حشرهٔ نمونه، زنبور برگ‌خوار رز.
۳. گروه آفات گل‌خوار: در این گروه گونه‌های متفاوتی وجود دارد که با تغذیه از قسمت‌های مختلف گل باعث بدشکلی و کاهش کیفیت گل خواهند شد. حشرهٔ نمونه، سوسک سبز گل‌سرخ.
۴. گروه آفات چوبخوار: این گروه بر روی ساقه، ریشه و شاخه‌های گل رز فعال هستند. حشرهٔ نمونه، کرم سفید ریشه.۶۷
تاریخچه
سنگواره برگ رز
طبق نظریه‌ها رز در حدود ۷۰ میلیون سال قدمت دارد. قدیمی‌ترین سنگواره رز در حدود ۷۰–۳۵ میلیون سال قدمت دارد و در ایالت کلرادو در آمریکا کشف شده‌است.۶۸۶۹۷۰ کاشت رز در کشورهای خاورمیانه برای مصارف دارویی و همین‌طور به جهت مصرف عطر آغاز شد سپس کاشت آن در یونان و روم نیز گسترش یافت.۷۱
به نظر می‌رسد که در دوران لوئی چهاردهم تنها ۴ گروه رز قدیمی به نام‌های داماسک، گالیکا، آلبا و سنتیفولیا (رز کلمی) در اروپا موجود بوده‌است. در قرن هیجدهم در فرانسه نیز تحت تأثیر انگلستان باغبانی در بین طبقات اشراف رواج پیدا کرده بود. در این دوران کاشت رز جای گل سوسن و لاله را گرفته بود و رز بود که گلی اشرافی دانسته می‌شد. بخصوص در کشور فرانسه در زمان سلطنت ناپلئون بناپارت (۱۸۲۱–۱۷۶۹) تب علاقه به رز بالا گرفت. همسر او ژوزفین (۱۸۱۴–۱۷۶۳) علاقه بسیاری به جمع‌آوری گیاهان نادر و رز داشت. ژوزفین ابتدا ۲۵۰ نوع رز را از کشورهای گوناگون اروپایی و غیراروپایی مانند چین و ژاپن در باغ رز کاخ مالمزون جمع‌آوری کرد سپس او بهترین باغبانان و گیاه‌شناسان را در این باغ به کار گمارد و آنها در سال ۱۸۰۴ برای اولین بار موفق شدند توسط لقاح مصنوعی رقم‌های جدید رز را ایجاد کند. تعداد رقم‌های جدید ایجاد شده در این باغ در اواسط قرن نوزدهم از ۲۵۶۲ نوع فراتر رفت. او همچنین از نقاش معروف گیاهان پیر جوزف ردوته خواست گل‌های رز باغ مالمزون را جهت مصور ساختن اطلس رز به تصویر بکشد. به علت خدمات بسیار ژوزفین در رونق بخشیدن به کاشت و شناساندن گل رز به او لقب حافظ رز اهدا شده‌است.۷۲
اولین رز دورگه چای یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷ بوجود آمد و با وجود امتیازات فراوانی که داشت فاقد قدرت میوه‌دهندگی بود. اولین رز دورگهٔ چای که توانایی باروری و میوه‌دهندگی را داشت رز لیدی ماری فیتز ویلیام نام دارد. این رز در سال ۱۸۸۲ و در کشور انگلستان بوجود آمد.۷۳
تصویر نخستین رقم رز دورگهٔ چای زرد رنگ بنام رز آفتاب طلایی (رز سولیل دِ اور)
رز زرد رنگ از انواعی است که یافت نوع خودروی آن تنها به خاورمیانه و چین منحصر شده‌است به همین سبب تا قرن نوزدهم با وجود بکارگیری انواع گوناگون رز در صنعت باغبانی هنوز از بکارگیری رز زرد خودرو اثری دیده نمی‌شود. یکی از والدهای رزهای زرد رنگ امروزی یکی از گونه‌های رز به نام رز زرد ایرانی است که در کشورهای ایران و عراق یافت می‌شود. یک پرورش دهندهٔ رز فرانسوی بنام ژوزف پرنت-داچر (۱۹۲۸–۱۸۵۹) نخستین رز زرد رنگ دورگهٔ چای را در سال ۱۹۰۰ میلادی بنام رز آفتاب طلاییتلفظ فرانسوی ۱پ ۳۶ به جهان معرفی کرد البته رنگ رز آفتاب طلایی هنوز با رنگ زرد خالص تفاوت داشت. بالاخره در سال ۱۹۲۰ میلادی، بعد از ۴۷ سال تحقیق ژوزف پرنت-داچر توانست رز دورگهٔ چایِ چهارفصلی بنام رز یادگار کلادیوس پرنتتلفظ فرانسوی ۲پ ۳۷ را بوجود بیاورد که از نظر رنگ شباهت زیادی با رز زرد ایرانی دارد.۷۴
در فرهنگ
گل رز از نظر کثرت قرار گرفتن در جایگاه گل ملی مقام نخست را دارد و در ۱۰ کشور آمریکا، انگلستان، ایتالیا، ایران، رومانی، عراق، عربستان سعودی، مراکش، لوکزامبورگ، بلغارستان به عنوان گل ملی انتخاب شده‌است.۷۵
در ایران در نشستی که در ۲۲ آبان ۱۳۷۴ شمسی با حضور ریاست انجمن باغبانی ایران و شماری از استادان دانشگاه‌های ایران برگزار گردید، گل‌سرخ محمدی به عنوان گل ملی کشور تأیید و برگزیده شد.۷۶ در دوره‌هایی از زمان برخی از گل‌ها به علت اینکه مورد علاقهٔ شاه یا خاندان سلطنتی یک کشور بودند به عنوان گل ملی انتخاب شدند. از جملهٔ این گل‌ها انتخاب رز نماد خاندان سلطنتی کنونی انگستان است.۷۵ انتخاب این گل به عنوان گل ملی به زمان جنگ‌های داخلی انگلستان به نام جنگ رزها برمی‌گردد. جنگ رزها در نیمهٔ دوم سدهٔ پانزدهم در فاصلهٔ سال‌های ۱۴۵۵ تا ۱۴۸۵ بین دو خاندان قدرتمند لانکاستر با نشان «گل سرخ» و یورک با نشان «رز سفید» و طرفدارانشان در انگلستان درگرفت. سرانجام خاندان لانکاستر در ۱۴۸۵ موفق به شکست دادن خاندان یورک شدند. رز در حال حاضر نیز گل ملی کشور انگلستان به شمار می‌آیند.۷۷
نقاشی‌ای به نام رُزهای هلیوگابال اثر لورنس آلما تادما که در آن هلیوگابال امپراتور روم از (۲۲۲ –۲۱۸ میلادی) و بکار بردن رز در ضیافت‌های درباری به تصویر کشیده شده‌است.
سافو از شاعران یونانی سده هفتم پیش از میلاد، در شعری رز را به عنوان ملکهٔ گل‌ها توصیف کرده‌است. به نظر می‌رسد که در عهد باستان بیشتر به منظور لذت بردن از عطر گل این گیاه پرورش داده می‌شده‌است. نقل شده‌است که آخرین فرعونِ دودمان بطلمیوسی، ملکه کلئوپاترا (۳۰–۶۹ قبل از میلاد) به رز بسیار علاقه‌مند بوده و از این گل به عنوان عطر استفاده می‌کرده‌است. در اساطیر یونانی آمده‌است که گل رز در ابتدا سفید بوده‌است اما روزی آفرودیت بر اثر شنیدن خبر جراحت دوست قدیم خود آدونیس به کمک او شتاف و در راه خاری به پای او فرو رفت و خون از پای او جاری شد و گل‌های رز به رنگ سرخ در آمد.۷۸ همچنان آمده‌است که به تعداد قطرات خونی که از آفرودیت جاری شد آدونیس اشک ریخت و از هر قطره اشک او یک گل سرخ بوجود آمد. نرون امپراتور روم (زمان فرمانروایی ۵۴ تا ۶۸ میلادی) به گل رز علاقه بسیاری داشته‌است و در ضیافت‌های خود دستور می‌داده‌است که از سقف گلبرگ‌های رز یا آب با عطر گل را به روی مهمانان بپاشند. گفته می‌شود که هزینهٔ مصرف رز در طول یک ضیافت به نرخ کنونی به ۱۰۰٬۰۰۰ دلار بالغ می‌شده‌است. در این زمان رز سمبل تجمل بوده‌است.۷۹ در اروپای قرون وسطا و از زمان از بین رفتن امپراتوری روم غربی در سال ۴۷۶ میلادی، تا قبل از دوران رنسانس (شروع دوران حدود ۱۳۰۰ میلادی)، عطر رز توسط کلیسا از نظر مذهبی ناپسند قلمداد شد و کشت این گل بجز به هدف مصرف دارویی ممنوع بوده‌است. گل رز در هنگام جنگ‌های صلیبی (بین سال‌های ۱۰۹۵ تا ۱۲۹۱) توسط ارتش صلیبی از خاورمیانه به اروپا برده شد.۸۰
در کشورهای شرقی همواره کشت رز و استفاده از عطر آن بسیار مورد علاقه مردم بوده‌است. در گاه‌شمار ایران باستان، روز نوزدهم هر ماه فروردین نام داشته‌است. در روز فروردین از ماه اسفند جشنی در ایران برگزار می‌شده‌است به نام نوروز انهار که مردمان در این روز به دشت و دمن، به ویژه کنار رودها و چشمه‌ها رفته و طی مراسمی عطر و گلاب در آب‌ها می‌افشاندند.۸۱ در تاریخ بیهقی از جشن دیگری به نام جشن گل‌افشانی یاد شده‌است که ظاهراً در روز بخصوصی برگزار می‌شده است و مردم در فصل گل سرخ بر سر یکدیگر گل می‌افشاندند.۸۲ امروزه از رسم‌های باقی‌مانده در ارتباط با گل سرخ یکی آیین گل غلتان است که در مناطق مختلف شهرستان دامغان در اولین بهار از زندگی نوزاد برگزار می‌شود. زمان انجام این آیین از هنگام تولد تا یک سالگی نوزاد است و در باور و عقاید اهالی منطقه غلتانیدن بدن نوزاد در میان برگ‌های گل محمدی سبب حفظ طراوت و شادابی او و دور ماندن از بیماری‌های مختلف می‌شود. آئین سنتی گل غلتان در فهرست آثار معنوی (ناملموس) کشور ثبت شده‌است.۸۳
در داستان هزار و یک شب و همین‌طور رباعیات عمر خیام (در حدود ۱۱۰۰ سال پیش) از این گل یاد شده‌است.۸۴ در شاهنامه فردوسی لفظ گل منحصراً به گل سرخ تعلق دارد و برگ گل نیز به معنای برگ گل سرخ یا گلبرگ گل سرخ یا خود گل سرخ است و بدین ترتیب آمدن لفظ برگ قبل از نام گل‌های دیگر نیز به معنای گلبرگ آن گل یا خود آن گل است. در بیت اول شعر زیر، برگ گل به معنای گل سرخ و در بیت دوم برگ گلنار به معنای گلِ انار است.۸۵
همه بوستان زیر برگ گلست همه کوه پُر لاله و سنبلست
بگفت این و باد از جگر برکشید شد آن برگ گلنار چون شنبلید
فردوسی
نماد
مینیاتوری از گلستان سعدی که در آن گل سرخ به تصویر کشیده شده‌است.
رز در فرهنگ‌های گوناگون تاریخچهٔ مدیدی از نمادگرایی و مفهوم دارد. در هند رز به ویشنو پیشکش شده‌است. در یونان و روم رز را با الههٔ عشق آفرودیت و ونوس برابر می‌داشتند و بخاطر ارتباط با الههٔ آفرودیت و ایز معمولاً مقدس دانسته می‌شد. در روم باستان بر روی درِ اتاقی که موضوعات محرمانه مورد بحث قرار می‌گرفت، عبارت «Sub rosa» را قرار می‌دادند. امروزه Subrosa در زبان انگلیسی به معنای مخفی کردن راز است که سابقهٔ آن به همین عمل رومیان باز می‌گردد. بعدها در اروپای قرون وسطی رز به نمادی از عشق شهوانی تبدیل شد.۸۶ این گل در دوران رنسانس بار دیگر مورد علاقه و و توجه اروپائیان قرار گرفت. مسیحیان رز قرمز شکفته شده را به نشانهٔ مادر و رز سفید را به نشانهٔ بکارت و پاکی می‌دانستند به همین سبب این سمبل‌ها به مریم مقدس پیوند داده شد و مسیحیان او را با لقب رز مقدس یا رز بی‌خار می‌خواندند.۸۷ امروزه در زبان گل‌ها رز بر اساس رنگ دارای معانی متفاوتی است. رز قرمز به معنای عشق، رز زرد به معنای حسادت،۸۸ رز صورتی به معنی رضایت۸۹ همچنین احساس عمیق و فراموش نشدنی۹۰ و رز سفید به معنی پاکی، خلوص، طهارت۹۱ همچنین به معنای این است که من برای تو مناسب هستم.۹۲
در کشورهای اسلامی رز یکی از گل‌های بهشت و گلی مقدس به شمار می‌آید.۹۳ هر ساله کعبه در شهر مکه، یکبار اول شعبان و بار دیگر هم اول ذیحجه با گلاب مخصوص که هر ساله از ایران تهیه می‌شود، همراه با آب زمزم شسته داده می‌شود.۹۴
در ایران
در فرهنگ ایرانی گل رز ارزش بسیاری داشته‌است. در فرهنگ ایرانی-اسلامی نیز چنان ارجمند است که نوعی قداست مذهبی پیدا کرده‌است. «می‌گویند هرگاه محمد پیامبر اسلام گل سرخی می‌دیدند، آن را می‌بوسیدند و بر چشمان خود می‌نهادند و می‌فرمودند: این گل نشانه‌ای از جمال الهی است.» گل سرخ در ادبیات صوفیانه نیز مقام بسیار بالایی دارد. صوفیه به گل سرخ رنگ تقدس زده‌است و آن را نماد کامل جمالِ الهی می‌داند.۹۵
گل به معنای ورد یا گل سرخ در شعرهای سعدی به عنوان پیام‌آور بهار و نماد خرمی و نشاط، نماد خداوند و کمال مطلق و همچنین از نظر حکمت نمودی از ناپایداری انسان در گسترهٔ خاک است. اردات و عشق سعدی به گل سرخ تا بدان حد است که نام کتاب ارزشمند خود گلستان را، از گل گرفته‌است. ارزش گل نزد سعدی بخصوص در شعری نمایان است که در آن گِل که نماد فرو مایگی است در اثر هم‌نشینی با گُل قدر و تعالی پیدا می‌کند. در این شعر شاعر از نماد گِل و گُل بهره برده و تلاشش بر این است انسان را به انتخاب هم‌نشین نیک ترغیب نماید.
گِلی خوش‌بوی در حمام روزی رسید از دست محبوبی به دستم
بدو گفتم که مُشکی یا عبیری؟ که از بوی دلاویز تو مستم
بگفتا، من گِلی ناچیز بودم ولیکن مدتی با گُل نشستم
کمال هم‌نشین درمن اثر کرد وگرنه، من همان خاکم که هستم
سعدی
۹۶
در نگرش سعدی رگه‌هایی از اندیشهٔ خیام بچشم می‌خورد و در شعرهای او نیز بین انسان و گیاه و خاک ارتباط ناگسستنی دیده می‌شود. سعدی تداوم حیات زیبارویان را در گل سرخ می‌جوید. او مفهوم گیاه‌زایی را آگاهانه و با توجه به داستان سیاوشیادداشت ۲و روییدن گیاه بجای خون به ناحق ریخته او چنین در شعرش بازگو می‌کند:
عجب نیست بر خاک اگر گُل شکفت که چندین گل اندام در خاک خفت
سعدی
۹۷
در بسیاری از داستان‌ها و غزل‌های شاعران ایران وصف گل‌وبلبل به چشم می‌خورد و تحت تأثیر همین نغمه‌سرایی‌ها برخی از خارجیان ایران را کشور گل وبلبل خوانده‌اند.۹۸ در ادبیات فارسی گل‌وبلبل همتراز معشوق و عاشق هستند، گل رز زیبا، مغرور، و اغلب بی‌رحم (به سبب داشتن خار) است و بلبل بی‌وقفه آواز می‌خواند و از اشتیاق و ارادت خود نسبت به گل می‌گویند. در شعر عرفانی، حسرت بلبل نسبت به گل رز به عنوان یک استعاره حکایت از اشتیاق روح برای پیوستن به خدا را دارد.۹۹
هنر
طرح قالی ایرانی
گل رز در فرشی بافته شده در شهر راور در استان کرمان
یکی از طرح‌های قالی ایران به نام گل فرنگ نامیده می‌شود. طرح گل فرنگ ترکیبی است از طرح‌های اصیل ایرانی و گل‌های طبیعی به ویژه طرح گل سرخ. در این طرح از رنگ‌های روشن و تندی بویژه از رنگ‌های زرد و آبی و سرخ استفاده می‌شود. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از گل سرخی (لچک ترنج)، گل فرنگ بیجار، گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ ترنج‌دار، گل فرنگ دسته گل، گل فرنگ گل‌وبلبل و گل فرنگ افشان.۱۰۰
طرح گل‌وبلبل
طرح گل رزوبلبل، در دوران صفوی (۱۷۲۲–۱۵۰۱) و قاجار (۱۹۲۵–۱۷۸۵) موضوع اصلی بکار رفته در مجموعه‌های تزئینی است و از این طرح برای زیباسازی انواع گوناگون اشیاء، مانند سرامیک، چوب، لباس‌های فاخر شاهانه و نسخه‌های خطی استفاده شده‌است.۱۰۱
نخستین اطلس رز
پیر جوزف ردوته تقاش بلژیکی بعد از انقلاب فرانسه به خواست ژوزفین همسر ناپلئون بناپارت، کار تهیهٔ اطلس رز را شروع کرد. ژوزفین قبل از به پایان رسیدن اطلس در سال ۱۸۱۴ درگذشت و پیر جوزف ردوته بعد از مرگ او چندین سال به خرج شخصی خود کار به اتمام رساندن اطلس رز را ادامه داد. در این اطلس ۱۶۹ نوع رز توسط این نقاش به تصویر کشیده شده‌است. این اطلس که برای نخستین بار در ۳۰ قسمت بین سال‌های ۱۸۱۷ تا ۱۸۲۱ به چاپ رسیده‌است تا امروز به عنوان برجسته‌ترین اثر در تاریخ هنر گیاهی شهرت دارد.۱۰۲
نقاشی
تولد ونوس
از نقاشی‌های مشهوری که در آن رز به تصویر در آمده‌است، تولد ونوس اثر ساندرو بوتیچلی نقاش اهل فلورانس است. این نقاشی در دوران رونسانس و در سال ۱۴۸۴ میلادی کشیده شده‌است.۱۰۳ همچنین هنری فانتین لاتور نقاش امپرسیونیست فرانسوی، از نقاشانی است که گل رز را به عنوان سوژهٔ برخی از نقاشی‌های خود برگزیده‌است